Qazaqistandiki Uyghurlar xitayda oyun qoyushni ret qildi (2)

Uningda Uyghur siyasiy panahlan'ghuchilarning qazaqistandiki qiyin ehwali, xitayning qazaqistandiki siyasiy tesiri we qazaqistanliq Uyghurlarning mezkur döletning xitaygha qaratqan siyasitige bolghan naraziliqi bayan qilinidu.

Qazaqistanda Uyghur siyasiy panahlan'ghuchilar qiyin ehwalda

Qazaqistandiki amérika bash elchixanisi xadimliri teripidin, washin'gton'gha yollan'ghan bu doklatta, tamara xanim rehberlikidiki “Döletlik Uyghurlar ittipaqi” ning Uyghur rayonidin qéchip chiqqan Uyghur siyasiy panahliq tiligüchilerge qolidin kélishiche yardem qilghanliqi, hazirghiche xéli köp Uyghurning gherb döletlirige yerleshkenliki, lékin yéqinqi yillardin béri qazaqistandiki, siyasiy panahliq tiligüchi Uyghurlarning ehwalining barghanséri qiyinlishiwatqanliqi, birleshken döletler teshkilati musapirlar idarisi teripidin resmiy musapirliq salahiyitige érishish üchün birnechche yil kétidighanliqi, resmiy salahiyetke érishken teqdirdimu her zaman qazaqistan saqchiliri teripidin tutqun we qaqti-soqti qilinishqa uchrap turidighanliqi bayan qilin'ghan.

Qazaqistan Uyghur aptonom rayoni chégrasi qattiq qamal qilin'ghan

Doklatta, birleshken döletler teshkilati musapirlar mehkimisining ürümchidiki weqedin kéyin, Uyghur musapirlarning qazaqistan'gha kiridighanliqini mölcherligenliki, lékin xitay bilen qazaqistanning chégrani qattiq qamal qilip, qachqunlarning qazaqistan'gha kirishini qattiq tosqanliqi, hetta bu mezgilde, qazaqistan da'irilirining Uyghurlargha bérilidighan wiza resmiyetlirini toxtatqanliqi, qisqisi qazaqistanning Uyghur köchmenler mesiliside xitay bilen alahide hemkarlashqanliqi eskertilgen.

D u q ning mu'awin re'isi xitayni eyiblidi

Doklatta eskertilishiche, qazaqistandiki amérika elchixanisining xadimliri d u q ning qazaqistanda turushluq mu'awin re'isi qehriman ghojamberdi we qazaqistan Uyghur yashlar birlikining re'isi abdurishit turdiyéflar bilen, 5-iyul ürümchi qirghinchiliqigha qarita, qazaqistandiki Uyghurlarning inkasi heqqide söhbet élip barghan bolup, qehriman ghojamberdi bu körüshüshte, xitay da'irilirining nöwette Uyghurlarning ana tilda ma'arip terbiyisi körüsh hoquqini depsende qiliwatqanliqini, ularning milliy we diniy kimlikini ret qiliwatqanliqini, ularni siyasiy, iqtisadiy hoquqlardin mehrum qalduruwatqanliqini qisqisi, Uyghurlarning öz yurtida assimilyatsiye qilinip, yoqilish xewpige duch kéliwatqanlini otturigha qoyghan. U sözide yene, 1949-yilida Uyghur aptonom rayonidiki xitaylarning nopusi 261000 ikenlikini, bügünki künde ularning sanning 8 milyon 400 minggha yetkenlikini tekitligen.

Doklatta eskertilishiche, qehriman xojamberdi d u q ning Uyghur siyasiy jinayetchilerni qoyup bérish we Uyghur aptonom rayonining ornini aptonom jumhuriyetke kötürüsh sherti astida xitay da'iriliri bilen söhbet ötküzüshke teyyar ikenlikini bildürgen.

Uyghurlar qazaqistanda awarichilikke yoluqqan

Doklatta bayan qilinishiche, ürümchidiki weqedin kéyin, qazaqistan bixeterlik xadimliri qehriman xojamberdi we abdurishit turdiyéflarni aware qilip, ularning pa'aliyitini tosmaqchi bolghan. Ular almatada 5-iyul ürümchi qirghinchiliqigha munasiwetlik foto süretler körgezmisi achqanda, saqchilar abdurishit turdiyéfni tutup ketken. Qehriman ghojamberdining almatada d u q ning ishxanisini échish pilanimu köp qétim tosqunluqqa uchrighan. Qehriman xojamberdi buninggha “Qazaqistan xitay bilen bolghan munasiwetke ziyan yétishtin ensiridi, xitay bolsa Uyghur aptonom rayonidiki heqiqiy ré'alliqning qazaqistandiki Uyghurlar we xelq'ara jem'iyetke ashkara bolushidin qorqti” dep baha bergen.

Uyghurlar qazaqistanning xitaygha mayil siyasitidin narazi

“Wékiliks” tor béti teripidin ashkarilan'ghan amérika tashqi ishlar ministirliqigha a'it bu doklatqa qarighanda, qazaqistandiki bezi menpe'et guruhliri, 5-iyul ürümchi weqesidin kéyin, xitayning bayanatchisigha aylan'ghan. Bulardin biri prézidént mehkimisige qarashliq “Qazaq istratégiyilik tetqiqat instituti” ning mes'uli konstantin syro'ézhkindur. Bu shexs 5-iyul ürümchi weqesi heqqide élan qilghan bayanatida,xitayning bu heqtiki meydanini tekrarlapla qalmastin, bu weqe munasiwiti bilen, almatada ötküzülgen muhakime yighinida 1984-yili maqullan'ghan aptonomiyilik qanunning Uyghurlargha öz-özini bashqurush hoquqini ata qilghanliqini we nöwette Uyghurlarning aptonomiye hoquqliridin toluq behrimen boluwatqanliqini ilgiri sürgen. Uning bu heqtiki maqalisi xitayning shinxu'a axbarat agéntliqining torbétide “Qazaqistanliq mutexessis bölgünchilerning sepsetisini mat qildi” serlewhe bilen élan qilin'ghan. Syro'ézhkin bashqa bir sözide yene d u q we 4 neper amérikiliq sénator, ikki neper parlamént ezasining 5-iyul ürümchi weqesini perde arqisida turup pilanlighanliqini we amérikining sabiq sowét ittipaqini ongda qoyghan renglik inqilabini xitaydimu élip barmaqchi bolghanliqini ilgiri sürgen.

Doklatta yene, qehriman ghojamberdining syro'ézhkinni bir yilning 6 éyini béyjingda ötküzidighan we xitayning meblighige érishken tetqiqatchi dep atighanliqi tilgha élin'ghan.

Qisqisi, ürümchi qirghinchiliqidin kéyin, qazaqistanliq Uyghurlar milliy kimlikni chiqish qilip, siyasiy seperwerlikke kelgen. Qazaqistan da'iriliri bolsa,xitay bilen bolghan munasiwetni közde tutup,qazaqistanliq Uyghurlar bilen Uyghur aptonom rayoni otturisida bir az siyasiy boshluq qaldurushqa tirishqan.