'Хитай йәнә бир қәдимий мәдәнийәтни йоқитиветиш тәһдити селиватқан пәйтләрдики қан вә қорқунчқа толған бәхт кочиси' (2)

Сүрәт, бу программида тонуштурулған аптор петр хитчен әпәндиниң қәшқәр һейтгаһ алдида қурбан һейт намизидин кейин тартилған сүрити.

Бу Мақалә петр хитчен тәрипидин йезилған Болуп, биз алдинқи программимизда бу мақалиниң биринчи бөлүминиң мәзмунидин силәрни хәвәр қилған идуқ. Бүгүн, мақалиниң давамини силәргә сундауқ.

Әгәр явропа билән асияниң арисида бир чегра бар дейилсә, у чегра дәл мушу уйғур дияри

Аптор мақалисиниң бешида қәшқәр вә үрүмчи вәқәсидин кейинки вәзийити һәққидә мәлумат берип өткән иди. У мақалисиниң давамида қәшқәрдики қәдимий шәһәрниң хитай һөкүмитиниң бир туташ пилани билән өрүлүватқанлиқини, қәшқәрниң тарихи мәдәнийәткә игә бир шәһәрлики һәққидә мәлумат берип мундақ дәп язиду:

-- Қәшқәр тибәттинму бәк қәдими тарихқа вә мәдәнийәткә игә бир шәһәр. Әгәр хитай һөкүмити мушу сүрәт бу шәһәрни чеқишқа давам қилидиған болса, бир қанчә йил ичидила қәдими қәшқәр райони тамамән ғайиб болиду. Мән бу йәргә дәл вақтида кәптимән. Әмма шундақтиму қәдимий шәһәрниң асасий қурулмиси аллиқачан кранларниң астида қапту.
Мәнчә бу ғайәт зор бир йоқитиш.

-- Бу йәрләр әйни вақитта чиңгизханниң вә томурләңниң айиғи тәгкән йәрләр. Кичик - кичик қилип лайда қопурулған бу өйләрни оз ара туташтуруп туридиған мәхпий йоллири бар болуп, мана мушу өйләрдә кишиләр өзлирини оғри булаңчидин, таҗавузчилардин қоғдап кәлгән.

-- Ғайәт зор бир чөлниң оттурисиға җайлашқан бу маканниң әтрапи болса пүтүнләй үзүмлүк вә мевилик бағлар билән оралған.

Аптор қәдимий кочиларни тәсвирләп мундақ дәп язиду:

-- Шу йәрлик аһалиниң бирсии маңа йол башлиши билән мән кишини қаймуқтуридиған кочиларға кирдим. Бу кочиларниң хитай даирилирини чоқум бәк биарам қилидиғанлиқиға ишәнчим камил. Чүнки, бу тар кочиларға танка вә башқа һәрбий машиниларниң кириши мумкин әмәс. Һәтта бир пиядә чарлиғучиму бу кочиға киргинидә наһайити еһтият қилиши керәк икән.

-- Биз 5 кочидин өткәндин кейин башқа бир тар кочиға кәлдуқ. У йәрдә кишиләр қурбанлиқ қилидиған қойларни тутушуп туратти. Бирдәмдин кейин бирсии өткүр пичиқи билән мәккигә қарап туруп бир қурбанлиқ қойни сойди. У, қойни наһайити устилиқ билән союп болғандин кейин маңа һәммә уйғур әрлириниң қой соялайдиғанлиқини ейтип бәрди.

-- Толиму меһмандост, достанә болған бу уйғурлар мени өйлиригә тәклип қилди. Өйгә киргәндин кейин улар 2000 йилдин бери давам қилип келиватқан турмуш адитиниң йоқилиш алдида турғанлиқидин толиму өкүнгән һалда мундақ деди:
"Бизниң бина өйләрдә олтурғумиз йоқ, биз бу йәрдә һәммимиз мушундақ өм - инақ яшаймиз. Қошнилиримиз билән көрүшимиз, муңдишимиз. Һәтта дәрвазилиримизниму тақимаймиз. Әмма бина өйгә көчкәндин кейин ундақ қилалмаймиз. Пүтүнләй тақақ ишикләрниң арисида яшайсиз, йәни һаятлиқ түгиди дегән гәп."

-- Мана булар хитайда күнсайин артип бериватқан хитай милләтчилики вә рәһимсизләрчә йүргүзүлүватқан заманивилишишниң қурбанлири иди.

Аптор петир хитчен йәнә қәшқәр қәдимий шәһириниң өзигә хас алаһидиликини йоқитиватқанлиқи һәққидә тохтилип мундақ дәйду:

-- Хитайдики һәммә шәһәр худди лас вегаска охшитип қоюлған. Һәммә йәр 6 йоллуқ өтүшмә кочилар, меһмансарайлар вә чәтәл маркилири билән толған сода - сарайлар билән толуп кәткән. Йол - йолларда әхләт, биналарниң бояқлири чиқип дағ болуп кәткән. Қәшқәрниң нурғун йәрлириму бәәйни мушундақ.

-- Гәрчә хитайдики бәзи тәтқиқатчилар вә чәтәлликләр хитай һөкүмитиниң қәшқәр қәдими шәһирини чеқиш пиланиға қаттиқ қарши чиққан болсиму, әмма хитай бу нийитидин янмапту. Улар қәдимий шәһәрни пүтүнләй өрүп түзливетидиғандәк туриду.

-- Қәдими шәһәрдики өйләрниң алдиға "хәтәрлик" дәп йезип қоюлғанлиқини көрисиз. Бу һөкүмәтниң қоли билән елип бериливатқан бузғунчилиқниң бир баһаниси болуп, улар бу өйләрни "йәр тәврәшкә чидамлиқ әмәс" дегән баһанә билән чақмақта. Әмма 2008 вә 2009 - йиллирида сичүән вә йүннәндики йәр тәврәштә хитайлар салған өйләр болупму мәктәп биналири пүтүнләй өрүлүп чүшкән иди.
 
Петир хитчен мақалисиниң ахирида хитайниң уйғурларға нисбәтән кәмситиш сиясити елип бериватқанлиқини вә хитайниң бара - бара империйә болушқа қарап кетиватқанлиқини тәсвирләп мундақ дәп язиду:
 
-- Әгәр явропа билән асияниң арисида бир чегра бар дейилсә, у чегра дәл мушу уйғур дияри. Шинҗаңниң мәниси йеңи тупрақ дегәнлик болуп, хитай һөкүмити бу тупрақларни бесивалған.

-- Уйғурларниң тили түркчигә интайин йеқин. Уйғур дияри афғанистан, пакистан, һиндистан вә тибәт қатарлиқлар билән чегридаш. Үрүмчи базарлирида русчә, әрәбчә вә хитайчә хәтләрниң наһайити кәң қоллинилидиғанлиқини көрәләйсиз.
1991 - Йили совет иттипақи парчиланғандин кейин нурғун дөләтләр мустәқиллиқиға еришти. Әмма хитай мол нефит вә тәбиий газға игә болған уйғур районини қолдин чиқирип қоюшни халимайду.

-- Қәшқәрдин үрүмчигә қатнайдиған пойизға чиққинимда хитайларниң уйғурларни қаттиқ тәкшүрүштин өткүзүватқанлиқини көрдүм. Мушуниң өзидинла хитайниң уйғурларға қарита кәмситиш сиясити елип бериватқанлиқини ениқ көрүвалғили болиду.

-- Һазир дуняда һечким хитайдәк төмүр йоли ясимайду. Дунядики башқа имперялисит күчләр аҗизлап, бир - бирләп һалак болған мушундақ бир пәйттә хитай болса аста - аста номуссизларчә имперялистлиққа қарап кетиватмақта.

-- Хитай тез тәрәққий қилип бай болди, дуня сәһнисидиму көрүнүшкә башлиди. Әмма униңда әркинликтин әсәр йоқ. Әлмисақтин бери дуняда техи бундақ бир дөләт көрүлүп бақмиди.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.