Qeshqer weqesi toghrisida gérmaniye axbarat wasitiliridiki mulahiziler

Mulahizilerde, Uyghurlarni zorawanliqqa mejburlawatqan amillar, xitayning qattiq basturush we namratlashturush siyasitidin ibaret dep körsitildi.

8-Ayning 2-künidin 8-künigiche “Gérmaniye dolqunliri radi'osi” , “Gérmaniye kündilik géziti”, “Jenubiy gérmaniye géziti”, “Eynek heptilik zhurnili”, “Yéngi surük géziti” qatarliq dangliq gézit-zhurnal we radi'olar ortaq halda xitay hökümitining qeshqerde yüz bergen weqelerge bergen bahaliridin shübhilen'genlikini, weqeni basturush üchün qollan'ghan rehimsiz qilmishliridin epsuslan'ghanliqini bildürüshti.

“Gérmaniye kündilik géziti” mundaq bayanlargha orun berdi:
Qeshqerde zadi néme weqe yüz berdi? qandaq yüz berdi? bular zadila éniq emes. Xitay axbarat wasitiliri bu weqeler toghrisida shundaqla siypap ötüp ketti. Uyghurlargha teselli bolsun üchün, xitay hökümiti bu yilning béshidin bashlap Uyghur diyarigha nahayiti köp meblegh ajratti, qeshqerni kéngeytip qurup, xitayning gherbidiki we ottura asiyadiki eng chong soda merkizige aylandurmaqchi boldi. Xitayning Uyghurlarni bundaq xizmet hem béyish pursiti bilen teminlimekchi bolushtiki gherizi 2009-yili ürümchide yüz bergen'ge oxshash weqelerning aldini élish idi. Shu qétimqi weqede 200 adem öldi. Bularning mutleq köpchiliki xitaylar idi. Biraq, bu yéngi xizmettin nep éliwatqanlarning peqetla xitaylardin ibaret bolushi Uyghurlarning qorsiqini köptürmekte. D u q bash katipi dolqun eysa ependi qeshqerde yariliwatqan bu ish pursetliri toghrisida toxtaldi.

Kündilik gézitte yene shular yézilghan:
Qeshqerde saqchi da'irilirining derijidin tashqiri qattiq bashqurushi Uyghurlarning ghezep-nepretlirini örletmekte. Xelqning en'eniwi turalghu rayonliridin mejburiy köchürüwétilishimu küchlük öchmenlik peyda qiliwatqan amillarning biri. Da'irilerning ishchi-xizmetchilerning saqal-burut qoyushi we yaghliq chigishini cheklesh permanlirimu xelqning seprayini örlitiwatqan mesililerdindur. Dolqun eysa ependi qeshqer we xotendiki milliy kimlikke qiliniwatqan tajawuzlarning mutleq rewishte qarshiliq qozghaydighanliqini tilgha aldi.

“Gérmaniye dolqunliri radi'osi” ning 7-awghusittiki xewiride, qeshqerdiki partlitish we xitaylargha hujum qilish weqelirining xitay puqraliri arisida éghir sarasime peyda qilghanliqi, xitaydin Uyghur wetinige sayahetke kélidighanlar sanining zor derijide kémiyip ketkenliki yézilghan. Bolupmu, 6-aydin 10-ayghiche sayahetchilerning ayighi üzülmeydighan qeshqer sayahet sahesining birdinla chölderep qalghanliqi, qeshqerdiki lungdu méhmanxanisigha oxshash aliy derijilik méhmanxanida tünügün aran on nechche méhman tizimlatqanliqi, künlüki 300 somluq yataqlarning bahasi 250 somgha chüshürülgen bolsimu xéridar yoqluqi, qeshqerdiki réstoranlar, ashpuzullar, xitay meyxanilirining tapawetlirining asasen ölgenliki bayan qilin'ghan. Yene bashqa menbelerde, 30-iyuldin 7-iyulghiche bolghan sekkiz kün ichide sayahettin kiridighan kérim yette milyon som aziyip ketken. Sheher merkizidiki tijaretchilerning sodisi asasen toxtap, kün boyi soda qilalmaydighan halgha chüshüp qalghan. Jiddiy herbiy halet höküm sürgen we endishige patqan qeshqer kochilirida ilgiriki weziyettin esermu qalmighan.

“Yéngi surük géziti” de bundaq déyilgen:
Qeshqerdiki hujum weqesi yüz bergendin kéyin, xitay hökümiti bilen chet'eldiki sergerdan Uyghurlar mes'uliyetni bir ‏-birige ittirishti. Xitay hökümiti uzun yillardin buyan sherqiy türkistandiki weqelerni sherqiy türkistan islam partiyisige artip kelmekte, bu partiyini baza teshkilati bilen zich munasiwiti bar, dep atimaqta. Xitay hökümiti yene chet'ellerdiki Uyghur teshkilatlirini, jümlidin bash shtabi myunxén shehiridiki dunya Uyghur qurultiyini térrorchi unsurlarning bir uwisi dep qarimaqta.

“Yéngi surük géziti” de yene shundaq déyilgen:
Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari jang chünshyen qanunsiz diniy pa'aliyetlerge qattiq zerbe bérish chaqiriqini qayta otturigha qoydi. Bu tedbir Uyghurlarning naraziliq keypiyatini yene örletti. Meschitler éghir kontrol astida turmaqta. Balilarning diniy telim élishliri birdek cheklenmekte. Hej-tawap ishlirimu qattiq bashqurulmaqta. Hej iltimasini testiqlash, pasport béjirish ishlirimu ret qilinmaqta. Zulum bolghan yerde qarshiliqlarning yüz bérishining normal hadise ikenlikini tekitligen dolqun eysa ependi öz qarashlirini otturigha qoyup ötti.

Gérmaniyidiki eng dangliq siyasiy zhurnallardin biri bolghan “Eynek heptilik zhurnili” mundaq izahlidi:
Xitay rehberliri yazliq aram élishqa chiqalmidi. Wénjudiki poyiz apiti tüpeyli xelqning saxtikarliq, chériklikke qarshi chuqanliri ulargha aram bermidi. Hemmidinmu muhim bolghini, musulman Uyghurlarning gherbiy diyardiki ana makani shinjangda yéngidin qalaymiqanchiliq kélip chiqti. Gherbiy diyardiki bu weqelerni xitay hökümiti pakistanda terbiyilen'gen islam ghazatchilirigha artqan bolsimu, uning tepsilatidin melumat bérelmidi. Kishining diqqitini tartidighini, pakistandiki üch armiye axbarat bölümining mes'uli exmed hepte béshida béyjinggha bérip, ularning dégenlirige qoshulidighanliqini bildürdi we xitaygha hésdashliq qildi.

“Eynek heptilik zhurnili”da yene shundaq déyilgen:
Biraq, térrorluq heriketlirining arqa körünüshi xitay hökümiti bayan qilghandek uqeder éniq emes. Sherqiy türkistan islam herikiti teshkilati bügün'ge qeder shinjangda yüz bergen térrorluq hujumlirini özlirini qilghanliqini élan qilmidi. Bu teshkilatning özila hazirghiche bir sir. Mesilen, bu teshkilatning qanche pida'iy jengchisi bar? uning bashliqi zadi kim? mana bular éniq emes. Biraq, késip éytishqa bolidighini؛ xitayning köchmenler siyasiti, Uyghurlarni iqtisadi jehette arqida qaldurush siyasetliridin Uyghurlar narazi.