Қирғизиистан омуми хәлқ аваз берип, парламентлиқ түзүмигә көчүшни мақуллиди

Сүрәттә, вақитлиқ һөкүмәт рәһбири роза отунбайева ханим.

Қирғизистанда елип берилған йәкшәнбә күнидики "йеңи асасий қанун"ни авазға қоюш һәрикитидә биләт ташлаш салаһийитигә игә пуқраларниң 70% и аваз беришкә қатнишип, қирғизистанниң һакимийәт шәклини өзгәртишкә қошулидиғанлиқини билдүргән. Қирғизистан сайлам комитетиниң әскәртишичә, аваз беришкә қатнашқан пуқраларниң 90% и "йеңи асасий қанун"ни қоллап биләт ташлиған.

Йеңи асасий қанун бойичә қирғизистан буниңдин кейин парламент түзүми бойичә идарә қилиниду. Бу түзүмгә асасән президентниң һоқуқи қисқартилип, парламентниң һоқуқи күчәйтилиду. Һөкүмәтни парламенттики көп санлиқни игилигән партийә рәһбири тәшкилләйду. Әгәр бу түзүм муваппәқийәтлик әмәлийләштүрүлсә, қирғизистан сабиқ совет иттипақи җумһурийәтлириниң ичидә парламент түзүмини йолға қоюп, һөкүмәтни баш министир идарә қилидиған тунҗи дөләт болуп қалғуси.

Қирғизистан өткүнчи һөкүмәт президенти роза отанбайева йәкшәнбә күнидики рефирандумда йеңи асасий қанунниң мақуллиниши қирғизистанниң һәқиқий демократийә йолиға қарап басқан муһим қәдими дегән. Лекин қирғизистанда парламент түзүмини йолға қоюш мәсилисигә нисбәтән анализчиларда охшимиған пикир вә қарашлар мәвҗүт.

Бәзи анализчиларниң әскәртишичә, бурун өктичи гуруһлар сиясәтниң сиртида қалдурулуп, уларниң даим коча исяниға тайинип һөкүмәтни ағдуруш һәрикитини кәлтүрүп чиқарған. Бу қетим әгәр парламент түзүми муваппәқийәтлик йолға қоюлса, бу өктичи гуруһларниң һакимийәт ишлиридики роли күчийип, улар парламентниң қарар чиқиришиға қатнишиду. Бу уларниң коча исянлириға қатнишишиниң алдини елишқа түрткә болуши мумкин. Америкидики йипәк йоли мәдәнийәт тәтқиқатчиси доктор қаһар барат бу қараштики уйғур мутәхәссислириниң биридур.

Лекин йәнә бәзи анализчилар мәзкур түзүмниң қирғизистанда ақмай қелишидин әнсиримәктә. Бу қараштики анализчиларниң пикиричә, парламент түзүми қирғизистан җәмийитидики сияси бөлүнүшни чоңқурлаштуруп, қирғизистанни даим һөкүмәт кризиси йүз берип туридиған муқимсиз дөләткә айландуруп қоюш еһтимали мәвҗут. Бу қараштики көзәткүчиләр қирғизистан җәмийити вә пуқралардики қәбиличилик еңи парламент түзүмигә уйғун кәлмәйдиғанлиқини илгири сүриду. Бу сөзләр қирғизистан уйғур җәмийитиниң рәиси дилмурат әкбәргә аиттур.

Бу қетимқи рефирандум йеқинда ош вә җалалабадтики өзбекләр билән қирғизлар арисида тоқунуш партлап, 2000 адәм өлгән, 400 миң адәм өй маканидин айрилған наһайити назук бир мәзгилдә өткүзүлгән иди. явропа бихәтәрлик - һәмкарлиқ тәшкилати күзәткүчиләр өмикиниң мәсули борис фирлек "рефирамдум наһайити қийин вәзийәт астида елип берилғанлиқини, буниң ош вә җалалабадтики зораванлиқлардин пәқәт бир қанчә һәптә кейинла елип берилғанлиқини нәзәргә алғанда, өткүнчи һөкүмәт вә мунасивәтлик даириләр рефирандумни муваппәқийәтлик орунлаштурған дейишкә болиду" дегән.
 
Лекин, бәзи дөләтләр қирғизистанда парламент түзүминиң йолға қоюлушиниң йәрлик әсәбий күчләрниң тәхткә чиқишиға йол ечип бериш еһтимали барлиқини агаһландурмақта. Бу қараштики дөләтләрниң бири русийә болуп, русийә рефирандумни қоллиған болсиму, лекин президент медведив буниң йәрлик әсәби күчләрниң тәхткә чиқишиға йол ечип бериш еһтимали барлиқини тәкитлигән. Лекин америкидики йипәк йоли мәдәнийәт тәтқиқатчиси доктор қаһар барат, русийә президентиниң әндишисини биһудә дәп көрсәтти.

Қирғизистанда бу йил 10 ‏- айда парламент сайлими елип берилиду. Һөкүмәтни сайламда парламенттики орунниң көп санлиқини игилигән партийә қуриду. Һәр нөвәтлик парламент сайлими 5 йилда бир қетим елип берилиду. Президентниң вәзипә муддити 6 йил болуп, пәқәт бир қетимла сайлиналайду. Өткүнчи һөкүмәт президенти отанбайиваниң һазирқи вәзиписи келәр йилниң ахирилириға қәдәр давамлишиду. У дүшәнбә күни йеңи өткүнчи һөкүмәт тәшкилләп, бу йил 10 ‏- айдики парламент сайлиминиң тәйярлиқиға киришидиғанлиқини билдүргән.

Доктор қаһар баратниң әскәртишичә, рефирандум қирғизистанниң демократийилишишидики муһим қәдәм болсиму, лекин вәзийәтни турақлаштуруп, өзбекләрни хатирҗәм қилиш қирғизистан өткүнчи һөкүмитиниң нөвәттики әң муһим вәзипилириниң биридур.

Қирғизистандики рефирандумға хәлқара көзәткүчиләр иҗабий баһа бәргән. явропа бихәтәрлик‏- һәмкарлиқ тәшкилати рефирандумниң ош вәзийитидики муқимсизлиқларға қаримай очуқ ‏- ашкара вә нисбәтән тинч елип берилғанлиқини илгири сүрди.

Мәзкур тәшкилатниң әскәртишичә, гәрчә биләт ташлаш җәрянида бәзи йитәрсизликләр байқалған болсиму, лекин рефирандум өткүнчи һөкүмәтниң қануни орниниң етирап қилинишидур. Бу орган рифирандумниң асасән муваппәқийәтлик елип берилғанлиқини билдүргән болсиму, лекин биләт ташлаш җәрянида бәзи йитәрсизликләрниң сақланғанлиқини, бир адәм икки қетим биләт ташлайдиған хаишларниң йитәрлик алди елинмиғанлиқини билдүрди.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.