Qirghizi'istan omumi xelq awaz bérip, parlaméntliq tüzümige köchüshni maqullidi

Sürette, waqitliq hökümet rehbiri roza otunbayéwa xanim.

Qirghizistanda élip bérilghan yekshenbe künidiki "yéngi asasiy qanun"ni awazgha qoyush herikitide bilet tashlash salahiyitige ige puqralarning 70% i awaz bérishke qatniship, qirghizistanning hakimiyet sheklini özgertishke qoshulidighanliqini bildürgen. Qirghizistan saylam komitétining eskertishiche, awaz bérishke qatnashqan puqralarning 90% i "yéngi asasiy qanun"ni qollap bilet tashlighan.

Yéngi asasiy qanun boyiche qirghizistan buningdin kéyin parlamént tüzümi boyiche idare qilinidu. Bu tüzümge asasen prézidéntning hoquqi qisqartilip, parlaméntning hoquqi kücheytilidu. Hökümetni parlaménttiki köp sanliqni igiligen partiye rehbiri teshkilleydu. Eger bu tüzüm muwappeqiyetlik emeliyleshtürülse, qirghizistan sabiq sowét ittipaqi jumhuriyetlirining ichide parlamént tüzümini yolgha qoyup, hökümetni bash ministir idare qilidighan tunji dölet bolup qalghusi.

Qirghizistan ötkünchi hökümet prézidénti roza otanbayéwa yekshenbe künidiki réfirandumda yéngi asasiy qanunning maqullinishi qirghizistanning heqiqiy démokratiye yoligha qarap basqan muhim qedimi dégen. Lékin qirghizistanda parlamént tüzümini yolgha qoyush mesilisige nisbeten analizchilarda oxshimighan pikir we qarashlar mewjüt.

Bezi analizchilarning eskertishiche, burun öktichi guruhlar siyasetning sirtida qaldurulup, ularning da'im kocha isyanigha tayinip hökümetni aghdurush herikitini keltürüp chiqarghan. Bu qétim eger parlamént tüzümi muwappeqiyetlik yolgha qoyulsa, bu öktichi guruhlarning hakimiyet ishliridiki roli küchiyip, ular parlaméntning qarar chiqirishigha qatnishidu. Bu ularning kocha isyanlirigha qatnishishining aldini élishqa türtke bolushi mumkin. Amérikidiki yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi doktor qahar barat bu qarashtiki Uyghur mutexessislirining biridur.

Lékin yene bezi analizchilar mezkur tüzümning qirghizistanda aqmay qélishidin ensirimekte. Bu qarashtiki analizchilarning pikiriche, parlamént tüzümi qirghizistan jem'iyitidiki siyasi bölünüshni chongqurlashturup, qirghizistanni da'im hökümet krizisi yüz bérip turidighan muqimsiz döletke aylandurup qoyush éhtimali mewjut. Bu qarashtiki közetküchiler qirghizistan jem'iyiti we puqralardiki qebilichilik éngi parlamént tüzümige uyghun kelmeydighanliqini ilgiri süridu. Bu sözler qirghizistan Uyghur jem'iyitining re'isi dilmurat ekberge a'ittur.

Bu qétimqi réfirandum yéqinda osh we jalal'abadtiki özbékler bilen qirghizlar arisida toqunush partlap, 2000 adem ölgen, 400 ming adem öy makanidin ayrilghan nahayiti nazuk bir mezgilde ötküzülgen idi. Yawropa bixeterlik - hemkarliq teshkilati küzetküchiler ömikining mes'uli boris firlék "réfiramdum nahayiti qiyin weziyet astida élip bérilghanliqini, buning osh we jalal'abadtiki zorawanliqlardin peqet bir qanche hepte kéyinla élip bérilghanliqini nezerge alghanda, ötkünchi hökümet we munasiwetlik da'iriler réfirandumni muwappeqiyetlik orunlashturghan déyishke bolidu" dégen.
 
Lékin, bezi döletler qirghizistanda parlamént tüzümining yolgha qoyulushining yerlik esebiy küchlerning textke chiqishigha yol échip bérish éhtimali barliqini agahlandurmaqta. Bu qarashtiki döletlerning biri rusiye bolup, rusiye réfirandumni qollighan bolsimu, lékin prézidént médwédiw buning yerlik esebi küchlerning textke chiqishigha yol échip bérish éhtimali barliqini tekitligen. Lékin amérikidiki yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi doktor qahar barat, rusiye prézidéntining endishisini bihude dep körsetti.

Qirghizistanda bu yil 10 ‏- ayda parlamént saylimi élip bérilidu. Hökümetni saylamda parlaménttiki orunning köp sanliqini igiligen partiye quridu. Her nöwetlik parlamént saylimi 5 yilda bir qétim élip bérilidu. Prézidéntning wezipe mudditi 6 yil bolup, peqet bir qétimla saylinalaydu. Ötkünchi hökümet prézidénti otanbayiwaning hazirqi wezipisi kéler yilning axirilirigha qeder dawamlishidu. U düshenbe küni yéngi ötkünchi hökümet teshkillep, bu yil 10 ‏- aydiki parlamént saylimining teyyarliqigha kirishidighanliqini bildürgen.

Doktor qahar baratning eskertishiche, réfirandum qirghizistanning démokratiyilishishidiki muhim qedem bolsimu, lékin weziyetni turaqlashturup, özbéklerni xatirjem qilish qirghizistan ötkünchi hökümitining nöwettiki eng muhim wezipilirining biridur.

Qirghizistandiki réfirandumgha xelq'ara közetküchiler ijabiy baha bergen. Yawropa bixeterlik‏- hemkarliq teshkilati réfirandumning osh weziyitidiki muqimsizliqlargha qarimay ochuq ‏- ashkara we nisbeten tinch élip bérilghanliqini ilgiri sürdi.

Mezkur teshkilatning eskertishiche, gerche bilet tashlash jeryanida bezi yitersizlikler bayqalghan bolsimu, lékin réfirandum ötkünchi hökümetning qanuni ornining étirap qilinishidur. Bu organ rifirandumning asasen muwappeqiyetlik élip bérilghanliqini bildürgen bolsimu, lékin bilet tashlash jeryanida bezi yitersizliklerning saqlan'ghanliqini, bir adem ikki qétim bilet tashlaydighan xa'ishlarning yiterlik aldi élinmighanliqini bildürdi.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.