Қирғизлар вә өзбекләр оттурисидики тоқунушниң сәвәби зади немә?

Сүрәт, 14 - май күнидики бақийефниң йурти җалалабад областида йүз бәргән бақийеф тәрәпдарлири билән вақитлиқ һөкүмәтни һимайә қилғучилар арисидики тоқунуштин бир көрүнүш.

Түркийә мәтбуатлирида әң көп муназирә болуватқан мәсилиләр, өзбек вә қирғиздин ибарәт икки қериндаш милләт немә үчүн бир - бирини қириду? русийә немә үчүн қирғизистанниң вақитлиқ һөкүмитиниң тәлипини рәт қилди? өзбекистан һөкүмити немә үчүн техичә позитсийә билдүрмиди? өзбекистан чегрисиға кәлгән өзбекләрниң бәзилири немә үчүн өзбекистанға киришкә рухсәт қилинмиди? бу вәқәдә шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң роли немә? түрк һөкүмити бу мәсилидә немиләрни қилалайду? дегәндәкләрдин ибарәт.

Түркийә җумһурийити 6 - айниң 14 - күни икки айропилан әвәтип қирғизистанниң ош вә җалалабад вилайәтлиридә турушлуқ түркләрни түркийигә қайтуруп әкәлди. Қайтип кәлгән түркләрниң ейтишичә чирайи өзбекләргә охшайдиған бәзи түркләр аваричилиққа учриған болсиму, лекин қирғизлар түркләргә чеқилмиған.

Биз юқиридики соалларға җаваб тепиш үчүн сабиқ дөләт министири әхәт андиҗан вә түркийә қоч университети оқутқучиси профессор доктор темур қоҗаоғлу әпәндиләргә микрафонимизни узаттуқ.

Бурун түркийидә түркий милләтләр вә түркий җумһурийәтләргә мәсул дөләт министирлик вәзиписи өтигән профессор доктор әхәт андиҗан әпәнди қирғизлар билән өзбекләр оттурисидики тоқунушниң оттуриға чиқишидики сәвәбләр үстидә тохтилип мундақ деди: "буниң үч сәвәби бар. Алди билән буниң бир тарихий арқа көрүниши бар. Пәрғанә вадиси совет иттипақи мәзгилидә үч республикиға, йәни қирғизистан, өзбекистан вә таҗикистанға бөлүп берилгән. Сабиқ совет иттипақи өзбекләр әң көп җайлашқан ош билән җалалабадни 1936 - йили қирғизистанни республика қилған вақтида қирғизистанға бәргән. Хоҗәнт шәһири таҗикистанға берилгән. Һазир бу дөләтләрниң чегрилири миллий кимликләргә маслашмайду. Йәни, өзбекләр зич олтурақлашқан җайлар таҗик вә қирғизларға бөлүп берилгән. Совет иттипақи мәзгилидә русларниң бесим сиясити түпәйлидин тоқунуш мәйданға чиқмиған. Сабиқ совет иттипақи аҗизлиғандин кейин, 1989 - йили, пәрғанидә ағиска түрклири билән өзбекләр оттурисида тоқунуш мәйданға кәлди. 1990 - Йили, язда тупрақ бөлүп бериштики адаләтсизлик баһанисида өзбекләр билән қирғизлар арисида тоқунуш келип чиқти. Бу тоқунушта 150 әтрапида өзбек, 40 әтрапида қирғиз вә бир қанчә рус өлгән иди."

Сабиқ дөләт министири әхәт андиҗан әпәнди бу тоқунушниң мәйданға келишидики иккинчи сәвәбниң иқтисадий сәвәб икәнликини чүшәндүрүп мундақ деди: "оттура асиядики қирғизистан билән таҗикистан әң намрат дөләтләрдур. 2008 - Йилидики мәлуматларға қариғанда, қирғизистандики бир инсанниң йиллиқ оттуричә кирими 550 доллар әтрапида. Бу дарамәт адил тарқитилса бир кишиниң айлиқ мааши 50 долларғиму йәтмәйду дегән гәп. Бундақ бир шараитта қирғизистанда, парихорлуқ, арқа ишик вә қанунсизлиқ аҗайип әвҗ елип кәткән. Иқтисадий җәһәттики адаләтсизлик һакимийәткә вә башқа милләтләргә болған нәпрәтни күчәйтивәткән."

Сабиқ дөләт министири әхәт андиҗан әпәнди үчинчи сәвәбниң сиясий сәвәб икәнлики һәққидә тохтилип, мундақ деди: "ош вә җалалабадтики бу вәқәни башлиған кишиләр сабиқ дөләт башлиқи қурманбек бақийефниң қоллиғучилири. Улар бақийефниң қирғизистанға келип, қайта дөләт башлиқи болушини тәләп қилиду. Улар қирғизистанниң вақитлиқ һөкүмитини қобул қилмайду. Бу йәрдики өзбекләр бақийефниң әсәбий милләтчилик сияситигә қарши иди. Ош вә җалалабадтики өзбекләр вақитлиқ һөкүмәтни қоллайтти. Вақитлиқ һөкүмәткә қарши болған бу қирғизлар мәркәзгә қарши елип бармақчи болған һәрикитини өзбек - қирғиз тоқунушиға айландурди. Қисқиси, бу қанлиқ вәқәниң сәвәби тарихий, иқтисадий вә сиясий сәвәбтин ибарәт."
 
Сабиқ дөләт министири профессор доктор әхәт андиҗан әпәнди өзбекистанниң йүзләрчә өзбек өлтүрүлгән мәзкур вәқәгә нисбәтән позитсийә билдүрмәсликидики сәвәбниң дөләт башлиқи керимофниң өзбек хәлқини қоғдаштин көрә, өз тәхтини қоғдап қелишниң койида икәнликини билдүрүп мундақ деди: "өзбекистан, 1990 - йилида 150 өзбек өлтүрүлгәндиму позитсийә билдүрмигән иди. Һазирму позитсийә билдүрмәй туривеливатиду. Өзбекистанда диктатурлиқ түзүм мәвҗут . Ислам керимоф 2005 - йили, қирғизистанда мәйданға кәлгән һөкүмәткә қарши әркинлик һәрикитиниң өзбекистанға йейилип кетишидин әнсиригәчкә, қирғизистан чегрисини тақивәткән иди. Ислам керимоф үчүн өзбекләрниң җени, өзбек хәлқиниң мәнпәәти муһим әмәс, өзиниң һакимийитини сақлап қелиши муһим. Шуңа, бу қетим қирғизистандин қечип өзбекистан чегрисиға кәлгән өзбек яшларни киргүзмиди. яшанған аялларни , балиларни қобул қиливатиду. Әң ечинишлиқи өзбекистан хәлқи ош вә җалалабадта өлтүрүлгән өзбекләрдин бихәвәр. Өзбек мәтбуатлири қирғизистанда тоқунуш болғанлиқини бериватиду, әмма өзбекләрниң өлтүрүлгәнликини бәрмәйватиду. Өзбекистан һөкүмити буни билиду, әмма хәлққә ашкарилимайватиду."

Сабиқ дөләт министири әхәт андиҗан түркийиниң бу райондики тәсириниң бәк аз икәнликини, икки айропилан әвәтип түркләрни әкәлгәнликини вә ярдәм боюмлири йоллайдиғанлиқини, буниңдин башқа бир чоң роли болмайдиғанлиқини көрсәтти. У, буниң сәвәбниң қирғизистанниң түркийидин бирәр тәлипи йоқлуқи икәнликини билдүрди. Униң қаришичә, русийә қирғизистанниң ички ишлириға арилишишни халимиғачқа һәрбий қошун әвәтмигән болуп, бәлки шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң ярдәм қошуни тәшкилләп ош вә җалалабадқа әвәтиш еһтимали бар.
 
Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.