Қизил хитай йешилға айландиму?

2009 - Йили 3 - декабир тартилған бу сүрәт, хитайниң вухән шәһиридики ис - түтәкләр басқан шәһәр мәнзириси.

Копенһагенда давамлишиватқан килимат сөһбитидә, бүгүн дуня бойичә һаваға әң көп зәһәрлик - карбон гази қоюп беридиған икки дөләт йәни америка билән хитайниң килимат әлчиси оттурисида намрат дөләтләргә төләм бериш мәсилисидә наһайити кәскин вә қизиқарлиқ муназирә йүз бәрди.

Муназиридә, бу икки дөләтниң әлчиси бир-бирини дунядики әң чоң һава булғиғучи, намрат дөләтләргә төләм беришкә тегишлик дөләт, көрситишти.

Җоназән билән йүчитәйниң муназириси вә көрсәткән пакитлири

Франсийә агентлиқиниң баян қилишичә, хитайниң килимат әлчиси йүчитәй йәр шари иссип кетиватқанлиқи мәсилисидә америкиға охшаш бай дөләтниң җавабкарлиқи бар, бу дөләт әмди тәрәққий қиливатқан намрат дөләтләргә төләм беришни үстигә елиши керәк, дәп көрсәткәндин кейин, америкиниң килимат әлчиси җоназән першиң униңға җавабән 'мутләқ көп сандики намрат дөләтләрниң хәлқигә төләм беришкә тегишлик дөләт һәққидә ойланғанда, алди билән әң намрат дөләтләрдики хәлқләргә әң чоң зиян селиватқан хитайдин башлаш керәк' дәп көрсәтти.

-- Биз чала көйгән газларни атмосфераға қоюп бәргән тарихимизни етирап қилимиз, әмма һазирқи реал мәсилидики җавабкарлиққа кәлгәндә рәт қилимән, --- деди америка килимат әлчиси. У сөзини техиму ениқ қилип ' әмма тәрәққий қиливатқан дөләтләрниң ичидә техичә ташқа айланған йеқилғу қоллиниватқан хитайға охшаш дөләт һазирқи реал мәсилә өткилидин өтәлмәйду', 'шуңлашқа, намрат хәлқләр үчүн тәйярлинидиған җамаәт фондиниң җанлиқ кандидати, дуняниң һавасини булғаш бәдилигә тирилйонлап пул топливалған хитай болуши керәк' дәп көрсәтти.

Франсийә агентлиқиниң баян қилишичә йәнә, чала көйгән газларни һаваға қоюп бериш җәһәттә, хитай 2005‏, 2006 ‏- йиллиридин башлап америкидин көп ешип кетип, дуня бойичә һаваға зәһәрлик карбон гази қоюп беридиған 1 - номурлуқ чоң дөләткә айланғанлиқи, һазир дуняда муназирә тәләп қилмайдиған пакит.

Килимат йиғининиң сиртидиму, бундақ муназириләр давамлишиватиду

Йиғинниң сиртидиму, бундақ муназириләр бар, болупму хитайчә тор гезитлиридә көп. Хитайға нәзәр тор гезитидә, йеңи америка фонди җәмийитиниң муһитшунас язғучиси кристина ларсоннниң обзорлири хитайчиға тәрҗимә қилинип бесилған һаман, уни хитайда бир мунчә тор гезитлири вә муназирә мунбәрлири көчүрүп басти. Шуниң билән бүгүн кристина ларсоннниң 'қизил хитай йешилға айлиналамду?' дегән обзори әң көп диққәткә сазавәр болди.

"Мән бейҗиңда һәмишә түтәк ичидә қелип, упуқни көрәлмәймән"

Кристина ханим обзорлирида алди билән өзи бейҗиңда өз көзи билән көргән вә чоңқур һес қилғанлирини баян қилған. У мундақ дәп язған: мән бейҗиңда һәмишә түтәк ичидә қелип, упуқни көрәлмәймән. Америкиниң хитайда турушлуқ баш әлчиханисиниң күндилик һава булғиниш әһвали һәққидики мәлуматлирида 'хәтәрлик' яки 'наһайити хәтәрлик' дегән икки бәлгидин башқа бәлгә йоқ. Мәшһур муһитшунас маҗүн әпәндиниң аяли 'бәдән чениқтуримән дәп сиртта йүгүрүп йүргәнләр сараң' дегәнниму аңлидим. Әмма бәзи чәтәл учур васитилири, хитай һазир йәр шаридики әң йешил дөләткә айланмақта, дәп язиду.

Хитайда һәр йили 750 миң адәм булғанған һавада зәһәрлинип өлүватиду

Әмәлийәт мундақ: хитайниң муһит асраш тармақлири, тез сүрәт билән санаәтлишиш вә шәһәрлишиш, хитайда су вә тупрақниң интайин еғир дәриҗидә булғинишини кәлтүрүп чиқарғанлиқини, һазир хитайдики чоң дәряларниң сүйини ичкили болмайдила әмәс, бәлки униң билән зираәтләрни суғиришму хәтәрлик икәнликини етирап қилиду.

Дуня банкиси елан қилған санлиқ мәлуматларға асасланғанда, хитайда һәр йили 750 миң адәм булғанған һавада зәһәрлинип өлүватиду. Форбис рекортида ейтилған дуня бойичә әң еғир дәриҗидә булғанған 10 шәһәрниң һәммиси хитайда. Әгәр хитай 2020 ‏- йилиғичә һәр йили қайта енергийә ишләпчиқиришни 15% азлитип маңалиған тәқдирдиму, һаваниң булғинишини аран 20% төвәнлитәләйду. Демәк хитай йәнила ғәрб дөләтлиридәк муһит асрайдиған дөләт болалмайдила әмәс, бәлки һаваниң булғиниши үчүн интайин қиммәт бәдәл төләйду.

Хитайда йешил енергийә болсиму, әмма 10 чоң ширкәтниң һәммиси йәнила көмүр сәрп қилиду

Кристинаниң баян қилишичә, хитай ички моңғулийидә шамал електр истансиси, тйәнҗиндә қуяш нури електр истансиси қурди, техникиси дуняви сәвийигә йетиду. Бәзи учур васитилири мушуни махтаватса керәк. Әмма хитайдики бундақ йешил мәһсулатлар пүтүн електр қуввитиниң аран 9% ни тәшкил қилиду. Униңдинму ямини шуки, хитай бундақ енергийини өзи сәрп қилмайду, уни експорт қилип пайда қазинишқа қоллиниду.

"Ғәрбий районларда йәр асти байлиқлирини қезивелиш пүтүнләй хитай әмәлдарлириниң мәнпәәти вә вақит җәдвилигә асасән болуватиду"

Һалбуки, һазир хитайдики 10 чоң електр ширкитиниң бириниңла кәлгүсидики нишани йешил енергийә. Әмма бу ширкәтләрниң һәммиси һазир көмүр сәрп қилиду. Чүнки, көмүр әрзан, уни қезивелиш --- хитайдики мустәбит түзүм шараитида әң қулайлиқ. Мәсилән, хитайниң өзидә йәр асти байлиқлирини қезивелиш җәһәттә мәлум чәклимә бар, әмма ғәрб тәрәптики районларда йәр асти байлиқлирини қезивелиш пүтүнләй хитай әмәлдарлири өзлириниң мәнпәәти вә вақит җәдвилигә асасән болуватиду.