Xitayning qosh-til ma'arip siyasitige bergen izahati Uyghur ziyaliylirining tenqidige uchridi

Bu doklatta. Xitay hökümitining 2004 -yilidin buyan Uyghur we bashqa az sanliq milletlerning yesli oqutushidin bashlap bashlan'ghuch we ottura mekteplergiche bolghan milliy ma'aripini xitaychilashturushqa munasiwetlik siyaset we tedbirliri üstidin chüshendürüsh bérilgen. Emma bu doklat Uyghur ziyaliylirining tenqidige uchridi. Uyghur ma'aripigha köngül bölüp kéliwatqan amérikidiki Uyghur ziyaliy doktor erkin sidiq ependi bu doklatqa baha bérip “Xitayning atalmish qosh til ma'arip siyasiti toghrisidiki bu doklatning, peqet xitay hökümitining qosh til ma'aripi siyasitining assimilyatsiyini meqset qilghanliqini téximu éniq ispatlap bergenlikidin bashqa ilmiy qimmiti yoq” dédi.

Xitay hökümiti Uyghur élide Uyghur we bashqa az sanliq milletlerge qaratqan qosh til ma'arip siyasitini, bir qanche yilliq sinaqlardin kéyin 2000-yili resmiy yolgha qoyushqa bashlidi. Deslep ottura mekteplerdin bashlan'ghan ma'aripni xitaychilashturush, nöwette yesli ma'aripighiche mukemmel sistémiliq méxanizmgha aylandi.

Xitay hökümiti 2010-yilighiche barliq milliy bashlan'ghuch we ottura mekteplerni xitay mektepliri bilen birleshtürüp bolushni emelge ashurdi, 2012-yilighiche yesli ma'aripi xitaychilashturushni emelge ashurdi, xitay hökümiti yene 2020-yilghiche pütün ma'arip sistémisini teltöküs xitaychilashturushni emelge ashurush nishanigha yétish üchün köplep meblegh we küch ajratmaqta.

Shinjangdiki az sanliq milletler qosh til ma'aripi siyasiti toghrisida izahat namliq doklattin qarighanda 2010-yilidin 2012-yiligha qeder xitay hökümitining az sanliq milletler milliy ma'aripini xitaychilashturush qedimi téximu ashurulghan bolup, asasliq küchini qosh til oqutush matériyalliri we qosh til oqutquchilarni köpeytishtin ibaret ikki nuqtigha qaratqanliqini körüwalghili bolidu.

2004-Yilidin bashlap bashlan'ghuch mekteptin ottura mektepkiche bolghan qosh til siniplirining jem'iy 22 qisim “Xenzu tili” dersliki tüzüp chiqilghan.

Qosh til ma'aripining tereqqiyatigha egiship, xenzu tili dersi tedrijiy köpeytilip 2008-yilidin bashlap qosh til siniplirining “Xenzu tili” dersliki yéngidin tüzüp chiqilghan bolup, bu yéngi qosh til dersliki bashlan'ghuch mektepning 12 kitab, toluqsiz ottura mektepning besh kitabtin terkib tapidu. Shundaqla yene yézilardiki oqush yéshigha toshmighanlar qosh til ma'aripi üchün, “Oqutquchilar yétekchi qollanmisi” xenzuche, Uyghurche d w d oqutush optikiliq diskisini ishlep chiqti. Bu déskilar 2011-yili 9-aydin bashlap yézilardiki qosh til yeslilirining heqsiz qollinishigha tarqitip bérilgen.

Xitay hökümitining Uyghur élide qollan'ghan qosh til ma'aripi heqqidiki doklatta körsitilgen sanliq reqemlerdin, xitay hökümitining qosh til ma'arip siyasitini téz sür'ette tereqqiy qildurush üchün heqiqeten az bolmighan meblegh salghanliqi melum, bu doklatning Uyghur ma'aripigha izchil köngül bölüp kéliwatqan chet'ellerdiki Uyghur ziyaliylirida qandaq inkas qozghighanliqini bilish üchün amérikidiki doktor erkin sidiq ependini ziyaret qilduq, erkin sidiq ependi qosh til ma'arip siyasiti heqqidiki bu doklatning qayil qilarliq héchqandaq ilmiy teripini körmigenlikini, buni peqet bir teshwiqat dep chüshinishke bolidighanliqini otturigha qoydi.

Yéqinqi yillarda aptonom rayon oqush yéshigha toshmighanlar sinipi we ottura, bashlan'ghuch mekteplerge nurghun qosh til oqutquchisi teklip qildi, bu doklattimu dölet we aptonom rayon qosh til oqutquchiliri qoshunini kücheytishte, qandaq tedbirlerni yolgha qoyghanliqigha mundaq izahatlar bérilgen:
Aldi bilen oqughuchi qobul qilish kölimini kéngeytish. 2006 -Yilidin bashlap ottura darilmu'elliminning oqush yéshigha toshmighanlar ma'arip kespige oqughuchi qobul qilish xizmitini eslige keltürüp, jem'iy 26 ming oqughuchi qobul qildi. 2007 -Yilidin bashlap yéza qosh til oqutquchilirini alahide terbiyilesh pilanini eslige keltürüp, 2011 -yilighiche jem'iy 4619 oqughuchi qobul qildi.

Az sanliq millet “Qosh til” oqutquchilirini bir yilliq ishtin ayrip merkezlik terbiyilesh, (2006-yilidin kéyin ikki yilliq qilip özgertildi), 2011-yil 12-ayghiche, 16 ming 920 oqutquchini terbiyilidi. Shuning bilen bille, wilayet, oblastlarda 8164 “Qosh til” oqutquchisini qisqa muddet terbiyilidi؛ 43 ming 888 “Qosh til” oqutquchisini mexsus tür boyiche terbiyilidi.

Bulardin bashqa dölet we aptonom rayon “Qosh til” oqutquchilirini teklip qilish jehette doklatta mundaq izahat bérilgen:
2010-Yilidin bashlap, aptonom rayon bir tutash pilanlap bashquridighan hökümet ottura, bashlan'ghuch (yeslini öz ichige alidu) mektep oqutquchilirini toluqlash méxanizmini ornatti, 2010-yilidin 2012-yilighiche, ottura, bashlan'ghuch mekteplerge 21 ming 500 oqutquchi toluqlandi, uning ichide “Qosh til” oqutquchiliri 70% tin köprekini igileydu, 80% i yéza mekteplirige tarqalghan.

2010-Yilidin buyan 13 ming 528 oqush yéshigha toshmighanlar ma'aripi “Qosh til” oqutquchisi teklip qilindi.

Erkin sidiq ependi, qosh tilliq ma'arip siyasitining yürgüzülüshi jeryanida Uyghurlar töligen eng éghir bedelning biri türkümlep milliy oqutquchilarning ma'ariptin siqip chiqirilishi deydu, u “Xitay hökümitining qosh til ma'arip siyasitini ilgirilep yürgüzüshide duch kelgen eng zor riqabet del oqutquchi yétishmeslik, emma xitay hökümiti qosh til oqutquchilirini toluqlash bahaniside téximu köp xitaylargha ish pursiti yaritip bermekte” dep otturigha qoydi.