Qosh til ma'aripi yasawatqan özgirishler (2)

Muxbirimizning munasiwetlik awaz arxipliri asasida teyyarlighan “Qosh til ma'aripi yasawatqan özgirishler” namliq programmining ikkinchi bölümidin, “Qosh til ma'arip siyasiti” ning esli mahiyitining ashkarilan'ghanliqini we natoghra bolghan atalmish qosh til ma'arip siyasitige özgertish kirgüzüp “Ma'aripta ana tilni asas qilish” Uyghurlarda eng teqezzaliq bir mesilige aylan'ghanliqini körüwalghili bolidu.

Uyghur tilshunas, alimliri shundaq agahlandurdiki “Uyghurlarning nopus sanidiki ewzellikini Uyghur tilining bolalmaydighanliqining ispati qiliwélishigha bolmaydu.”

Alimlarning bu qarashqa kélishining sewebi bar. Chünki 2010-yili amérika organ uniwérsitétida échilghan xewpte qalghan tillarni arxiplashturush xelq'araliq muhakime yighinida Uyghur tilimu xelq'aradiki xewpte qalghan tilning biri qatarida arxipqa élindi.

Bir tilning ornini belgileydighan amil shu tilning ma'arip we hakimiyette qollinilishi.

Uyghur tilining bügünki halgha kélishidiki eng chong seweb Uyghur tilining ma'ariptin siqip chiqirilishi yeni qosh til ma'arip siyasiti bilen Uyghurlarning ewlad terbiyiside nöwette yeslidin bashlap xitay tilida ma'arip qobul qilishi.

Elwette bir tilni artuq igilesh, bir iqtidar yétildürgenlik, emma her qandaq bir tilni öginish awwal öz ana tiligha pishshiq bolushni shert qilidu, halbuki Uyghur élidiki yeslilerdin tartip ottura mekteplergiche yolgha qoyuluwatqan peqet til edebiyat derstin bashqa dersning hemmisini xitay tilida élip bérishtek, qosh til dégen ma'arip endizisigimu toghra kelmeywatqan oqutush usuli Uyghur perzentlirini öz ana tilighimu pishshiq emes, xitay tilighimu pishshiq emes qilip yétildürmekte. Bu ata, anilarni we oqutquchilarni birdek endishige séliwatqan mesilidur.

Atushtiki bir bashlan'ghuch mektep Uyghur oqutquchisi Uyghur balilargha öz ana tilida emes, xitay tilida ders sözleshning özigimu, balilarghimu bésim boluwatqanliqini éytqan idi.

Aqsudiki melum toluqsiz ottura mektep oqutquchisi Uyghur balilarning oqush netijilirining zor derijide töwenlep bériwatqanliqini, hazirqi halitige qarap ularning kelgüsidin ghem qilidighanliqini azab bilen ipadiligen idi.

Qosh til ma'aripi Uyghur ewladlirigha til ögetkini bilen iqtidar ögitelmeydighanliqi, her bir xitayche terbiyilen'gen Uyghur perzentining alametliridin éniq misallar bilen her bir ata, anigha, her bir oqutquchigha, her bir Uyghurgha ayan bolmaqta. Qosh til ma'aripi xushal sebiy balilarni xiyalchan, iztirap balilargha aylandurmaqta.

Ilgiri ziyaritimizni qobul qilghan, kichikidin xitayche oqughan bir Uyghur yash, özining hetta Uyghurche chüshmu körüp baqmighanliqini éytqan idi.

Xitayning qosh til ma'arip siyasiti chet'ellerdiki Uyghur ziyaliy we pa'aliyetchilerningmu izchil naraziliqi hem tenqidige uchrap kéliwatqan naheq siyasetlerning biri. Uyghur pa'aliyetchiliridin gérmaniyidiki perhat yurungqash we amérikidiki memet toxti ependiler, xitayning qosh til ma'arip siyasiti arqiliq özining asasiy qanuni, aptonomiye qanunini depsende qilghandin bashqa, özi imza qoyghan yerlik milletlerning örp-adet we medeniyetlirini qoghdash heqqidiki xelq'araliq kélishimlergimu xilap halda élip bériwatqan bu xil qanunsiz siyasiti, Uyghurlarning kelgüsi ewladliri üstidin élip bériwatqan medeniyet qirghinchiliq jinayiti dep tenqid qilidu.