Xitay qosh til ma'arip siyasitide bir qedem chékindimu?

Xitay da'iriliri qosh tilliq ma'arip siyasitidiki pozitsiyide özgirish yasap, milliy bashlan'ghuch we ottura mekteplerde ana til oqutushighimu oxshash ehmiyet bérish, xitay tilida oqutush bilen ana tilida oqutushidiki munasiwetni tengshesh toghriliq bir qatar qararlarni alghan.
Muxbirimiz gülchéhre
2012.08.23
qosh-til-oqughuchilar-305.jpg Xoten qosh til mektipidiki oqughuchilar. 2006-Yili 13-öktebir.
AFP

Xitay hökümitining Uyghur élide yillardin buyan kücheytip dawam qilghan “Qosh til ma'aripi” da, xitay tili bilen ana tiligha oxshash ehmiyet bérilmey, emeliyette xitay tilidin ibaret birla tilda oqutushqa ehmiyet bérishtek endize shekillinip, barliq penniy derslerni xitayche oqutushqa ehmiyet bérip, ana til oqutushi we edebiyat oqutushigha sel qaraydighan weziyet shekillen'gen idi. Bu jeryanda Uyghur oqughuchilarda körünüwatqan psixika yétilishidiki binormalliq, tepekkuridiki keynige chékinish we oqush netijisidiki ghayet zor perqler oqutquchilar, Uyghur ziyaliylar we ata-anilarda endishe hemde naraziliq pikri qozghighan idi. Yéqinda xitay da'iriliri qosh tilliq ma'arip siyasitidiki pozitsiyide özgirish yasap, milliy bashlan'ghuch we ottura mekteplerde ana til oqutushighimu oxshash ehmiyet bérish, xitay tilida oqutush bilen ana tilida oqutushidiki munasiwetni tengshesh toghriliq bir qatar qararlarni alghan.

17-Awghust tengritagh tori 8-ayning 14-küni Uyghur aptonom rayonida “Qosh til” ma'aripi dersliklirige tüzitish kirgüzüsh xizmiti bashlan'ghanliqi heqqide xewer bergen idi. Xewerdin melum bolushiche, qosh til dersliklirige tüzitish kirgüzüshke qatnashqan ikki yüzge yéqin mutexessis, proféssor, oqutquchilar tüzitish kirgüzüshte derslikining qiyin-asanliq derijisi, xenzuche derslikler bilen ana til dersliklirining munasiwitini bir tutash pilanlap, toghra tengshep xenzu tilida oqutush bilen ana tilida oqutush otturisidiki munasiwet qatarliqlarni yaxshi bir terep qilish, az sanliq milletlerning ésil en'enilirini derslik mezmunigha kirgüzüsh qatarliq prinsiplar boyiche ish bashlighan.

Insanning insaniy normal psixikisi, tepekkuri öz ana tili asasida shekillinidu, öz ana tili sewiyisidin söz achqili bolmaydighan shara'itta, bashqa nersini ögitish-bildürüsh esla mumkin emes. Emma, xitay hökümiti qosh til ma'aripida ana tilning muhimliqidin ibaret bu ilmiy yekün'ge xilap halda on nechche yil mabeynide qolliniwatqan qosh til ma'arip siyasitide Uyghur perzentliri bashlan'ghuch mektep-1 yilliqtin bashlapla xitay tilida ders oquydighan 3-4-siniplargha chiqmighuche ana tili bilenmu tonushalmaydighan halet shekillen'gen idi, xitay yene Uyghur balilirini tili chiqmastila ulargha eng deslepki ang terbiyisini xitayche singdürüsh üchün baghche ma'aripni xitaychilashturushqa zor küch chiqiriwatqan idi. Yeni qosh til ma'aripi Uyghur ma'aripning yiltizighiche xitaylashturulghan idi.

Yéqinda aqsu, kucha, toqsun qatarliq jaylardiki bir qisim oqutquchilarning istansimizgha yetküzgen uchurliridin xitay hökümitining qosh til dersliklirige özgertish kirgüzüwatqanliqi bilen teng, qosh tilliq ma'arip siyasitigimu özgertish kirgüzüwatqanliqi melum. Yeni ularning bayanigha qarighanda, xitay hökümiti yéqindin buyan Uyghur mektepliride qollinip kéliwatqan qosh tilliq ma'arip oqutush endizisige bir qisim özgertishlerni kirgüzgenmish. Buningdin xewerdar oqutquchilar, ana tilmu yighlimaydighan, xitay tilimu özining ijabiy ornini tapidighan heqiqiy yosundiki qosh til ma'aripi shekillinishtin ümidlen'gen.

Inkas qilghan oqutquchilarning bayanigha qarighanda, bashlan'ghuch we ottura mekteplerde xitayche ötiliwatqan siyaset we tarix dersi Uyghurchigha qaytip kelgen.

Ilgiri dersxanida Uyghurche sözlep salghan oqutquchilar layaqetsiz bolup, jazagha uchrighan bolsa emdi, Uyghurche sözliyelmigende layaqetsiz sanilidiken.

Adettiki siniplar kéler oqush mewsumidin bashlap hemmisi yoqaydu, qosh til siniplirigha özgertilidu dégen uqturush. Bu yil “7 Siniptin biri qosh til qalghanliri hemmisi adettiki sinip bolidu” gha özgertilgen.

Bu heqte bezi ma'arip tor betliri we Uyghur tor betliridimu munaziriler élip bériliwatqan bolup, bezi tor yazarlirining bayanigha qarighanda, aldinqi yillardin bashlap xitay da'iriliri mexsus qosh til ma'aripi heqqide tekshürüshler élip barghan bolup, bir sinip oqughuchisidin birmu bala qolidiki kitabtin bir abzas oqiyalmighanmish. Emma ders ötüwatqan oqutquchidin oqutush ünümini sorisa maxtap kéngeytish toghrisida teklip bergenmish.

Yene bezi jayda balilar tekshürüshke kelgen emeldarning oqutuluwatqan siyaset we tarix dersliridin sorighan so'aligha jawab bérelmigen. Yene bezi jaylarda élip bérilghan 3-yilliqlardin sawatini sinash imtihanida bir siniptin bir balimu ötelmigen ehwallar körün'genmish....Wahakazalar.... Tekshürüshke kelgen emeldarlarning qosh til ma'aripining endizisige özgertish kirgüzüsh heqqide teklip sunushigha seweb bolghanmish.

Uyghurlar munazire torlirida xitay hökümitining qosh til ma'arip endizisige özgertish kirgüzüwatqanliqi, ilgiriki qosh til ma'arip siyasitining xata bolghanliqi, tedbirining ilmiy bolmighanliqini tonup yetkenliki, bu bir yaxshi burulush dégendek bahalarni bérip ümidliniwatqan bolsimu, emma yillardin buyan qosh til ma'arip siyasiti heqqide muhakime yürgüzüp xitayning qosh til ma'arip siyasitining tüp meqsitining Uyghurlarning tili we medeniyiti yoqitip ewladlirini assimilyatsiye qilish dep tenqid yürgüzüp kéliwatqan Uyghur ziyaliyliridin amérikidiki ilshat hesen ependi, buningdin aldirap xosh bolup ketmeydighanliqini, yillardin béri qosh til ma'aripida rehimsizlerche tejribe matériyali qilin'ghan Uyghur baliliri bu yéngi özgirishlerdin yene qanchilik chongqur zerbe yeydu, hazir buninggha baha bérish baldur dep qaraydighanliqini bildürdi.

Élshat ependi yene, egerde buni xitayning qosh til ma'arip siyasitide bir qedem chékin'gini dep chüshen'gende, bu Uyghurlarning 5-iyulda we uning aldi-keynide mislisiz élip barghan her xil shekildiki milliy kimlikini qoghdap qélish küreshliri hem qanliq bedellirining netijisidin dep qaraydighanliqini, emma bu qosh til ma'aripidiki kichikkine shekil özgirishining hergizmu Uyghurlarning axirqi nishani emeslikini eskertti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.