Qosh tilliq oqutushning heqiqiy meqsiti

Uyghur élining xoten wilayitidiki melum bir qosh - til mektipining oqughuchiliri.

Mushu ayning béshida échilghan Uyghur aptonom rayonining 2009 - yilliq xizmet doklati hem 2010 - yilliq xamchot pilan yighinida, xitay merkizi hökümitining, 11 - 5 yilliq pilanda Uyghur rayonida 2012 - yilighiche bolghan qosh tilliq ma'aripni omumlashturush üchün mexsus meblegh ajratqanliqini élan qildi. Bu qétimliq pilandiki asasliq nishan yesli, bashlan'ghuch mektep hem toluqsiz ottura mekteplerni öz ichige alghan deslepki ma'arip terbiyisi jeryanidila qosh tilliq oqutushni Uyghur élining jenubidiki yéza - kentlerni asas qilip omumlashturush iken.

Shinxu'a agéntliqining xewiridin melum bolushiche, xitay maliye ministirliqi yéqinda, "az sanliq milletlerning oqush bashlashtin awwalqi qosh tilliq ma'aripigha kapaletlik qilish" belgilimisini resmiy testiqlighan. Belgilime boyiche, 2012 - yilighiche dölet we Uyghur rayonluq hökümet birlikte 7 oblast, 9 nahiyidiki oqush bashlash aldidiki balilarning "qosh til ma'aripi"gha 5 milyard yüen meblegh sélish pilan qilin'ghan. Xitay da'iriliri yene bu pilan boyiche, yuqiriqi wilayet, oblastlarda yene 2237 "qosh til yeslisi"ni yéngidin qurup chiqidiken. Bu yeslilerde bolsa jem'iy 349 ming kichik ösmür bala qosh til ma'aripi köridiken. Bu reqem bu yilning otturilirida élan qilin'ghan reqemdin 10 hesse yuqiri bolup, téxi 8 - aydila Uyghur rayonluq hökümiti qeshqer, xoten, aqsu qatarliq rayonlarda 214 qosh til yeslisi achqanliqini élan qilghan idi.

Uningdin bashqa, Uyghur élining jenub - shimalidiki yéza mekteplirini asasi nishan qilghan halda, xitay hökümiti teripidin 9 yilliq mejburiy ma'arip dep atalghan bashlan'ghuch - toluqsiz ottura mekteplerni " qosh tilliq mektepler" ge özgertish pilanini 2012 - yilghiche orunlap bolush otturigha qoyulghan. Xitay da'iriliri bu pilanini deslepki qedemde bultur 3 - aydin bashlap ghulja shehirige qarashliq yézilarda sinaq teriqiside yolgha qoyghan bolup, bu yil 3 -ayda bashlinidighan oqush mewsumidin bashlap ghulja shehirige qarashliq yézilardiki 18 mektep qosh tilliq mektepler süpitide ders bashlaydighanliqini élan qilghan.

Xitay hökümiti Uyghur élide élip bériliwatqan " qosh tilliq mekteplerni omumlashturush siyasiti"ning meqsiti heqqide toxtilip, buning Uyghur aptonom rayonining tereqqiyatini ilgiri sürüsh qurulushining éhtiyaji ikenlikini, rayonning iqtisadini tézlitish, xelq turmushini yaxshilash üchün rayondiki Uyghur we bashqa az sanliq milletlerge qarita xitay tili ma'aripi yürgüzüwatqanliqini, buning "ma'arip qa'ide - qanunliri"gha uyghun halda élip bériliwatqanliqini ilgiri sürüp kelmekte idi.

Emma weten ichi sirtidiki Uyghur ziyaliylirining hazir xitay yürgüzüwatqan "qosh tilliq ma'arip siyasiti"ge bolghan qarishi bashqiche bolup, amérikidiki Uyghur ziyaliysi doktur erkin sidiq ependi xitay tekitlewatqan "qosh tilliq ma'arip" heqqide öz qarashlirini bayan qilip bir yürüsh maqalilerni élan qilghan. Erkin sidiq ependi özining "qosh tilliq ma'arip qandaq bolushi kérek" dégen maqaliside chet'ellerdiki "qosh tilliq ma'arip" endizisini ilmiy usulda sherhilesh bilen bille, xitay teshebbus qiliwatqan "qosh tilliq" ma'arip endizisini xelq'ara ölchemler bilen bahalap, xitay hökümiti yürgüzüwatqan atalmish"qosh tilliq ma'arip "ning emeliyette xitay tilini asas qilghan "yekke yat tilliq ma'arip" ikenlikini, bu xil endizining Uyghur ma'aripini weyran qilishqa yüzlendüridighanliqini pakitliq asaslar bilen otturigha qoyghan.

Amérikidiki yene bir Uyghur ziyaliysi qahar barat ependi bolsa, xitay yürgüzüwatqan "qosh tilliq oqutush siyasiti" ning emeliyette Uyghur tilini weyran qilip, Uyghurlarning milliy kimlikini yoqitish pilanining bir qismigha aylinip qéliwatqanliqini otturigha qoydi.

Weten ichidiki Uyghur ziyaliylirimu "qosh tilliq oqutush"da peqetla xitay tili oqutushi asas qilinip Uyghur tili ma'aripini siqip chiqiriwatqinini, shunga oqughuchilargha aldi bilen ana tili ma'arip terbiyisi élip bérish kéreklikini, ana tiligha pishshiq bolghinidila, andin ikkinchi bir tilni öginip uningdin melum netijilerni qazan'ghili bolidighanliqini otturigha qoyush bilen bille, aldi bilen Uyghur ziyaliyliri bashlamchi bolup ana tilini qoghdishini, hökümet organlirida ishlewatqan Uyghur kadirlarning xizmet jeryanida, ana tilini qoghdash üchün öz burchini ada qilishi kéreklikini otturigha qoyghan.

Bu xil qarashlar Uyghur tor betliridimu keng kölemde otturigha qoyulup kéliwatqan bolup, bultur"5 - iyul weqesi"din ilgiri Uyghur tor betliri taqalmasta bu xil munaziriler Uyghur tor betliridiki asasliq munazire témilirining biri bolup kelgen idi. Emma xitay hökümiti bu xil tenqidlerge nisbeten oylinish, qobul qilish pozitsiyiside emes, belki bu xil pikirdiki ziyaliylar hem oqutquchilargha qarita xizmettin qoghlash hetta "qutratquluq qildi" dégen jinayet bilen eyiblep ularni türmilerge solash pozitsiyisini tutqan.

"Qosh tilliq ma'arip siyasiti" heqqide pikir bergini üchün, xizmitidin qoghlan'ghan bir aliy mektep oqutquchisi ziyaritimizni qobul qilip, özining xizmettin ayrilish sewebini bayan qildi.

5 - Iyul ürümchi weqesidin kéyin bolsa, xitay da'iriliri "qosh til oqutushi"ni yene hazir Uyghur aptonom rayonida tekitlewatqan "muqimliq" qa kapaletlik qilish bilen birleshtürüp teshwiq qilishni kücheytishke bashlap, bu uqumni siyasiylashturdi. Mesilen, Uyghur aptonom rayonluq partkomning da'imiy hey'et ezasi erkinjan turaxun ürümchide chaqirilghan 2009 - yilliq qosh til ma'arip yighinida qosh til ma'aripini omumlashturushning milletler ittipaqliqini ilgiri süridighanliqini we Uyghur aptonom rayonining muqimliqini qoghdash xizmet emeliyitige mas kélidighanliqini bildürgen. Uyghur aptonom rayonining re'isi nurbekri bolsa téximu ochuq qilip, " qosh tilliq ma'arip siyasiti muqimliqning kapaliti" dégenni otturigha qoyghan. U xitay ölkiliridiki Uyghur oqughuchilarni xitay tilini yaxshi öginishke dewet qilip, "térrorchilar, chet yéza - kentlerde yashawatqan peqetla Uyghurche sözleydighan, xitayche bilmeydighan Uyghurlarni asas qilip singip kirmekte" dégen.

Nur bekri qatarliqlarning bu sözlirige nisbeten eyni waqitta  dunya Uyghur qurultiyi derhal inkas qayturup, nur bekrining sözining, xitayning Uyghur tilida sözligenliki kishini térror gumandari dep qaraydighanliqining éniq pakiti ikenlikini bildürgen. Chet'ellerdiki ziyaliylar nurbekrining mushu sözidinla xitay hökümitining qosh til ma'aripini yolgha qoyushning qandaqtur Uyghur balilirining ma'arip sewiyisini yuqiri kötürüsh, Uyghurlarni téximu yaxshi ma'arip terbiyisige ige qilip, bu rayonning tereqqiyatini ilgiri sürüp, xelq turmushini yaxshilash emes, belki Uyghur ma'aripini weyran qilip Uyghur tilini yoqitish, buning bilen Uyghurlarni assimilyatsiye qilip yoqitish meqsitige yétish ikenlikini ilgiri sürüshmekte.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.