Nobél tinchliq mukapati sahibi muhemmet yunus bilen rabiye qadir otturisidiki oxshashliqlar we perqler ( 1 )

• Obzorchimiz perhat muhemmidining bu heqtiki qarashliri
• Download story audio

2006 – Yilliq nobél tinchliq mukapati yekshenbe küni norwégiyining paytexti oslo shehride ötküzülgen heshemetlik bir murasim bilen, bén'galliq muhemmet yunusqa teqdim qilindi.

Emma shuni étirap qilish kérekki, pütün ben'gal xelqi xoshalliqtin tentenige chömgen shu deqiqilerde, köpligen Uyghurlarning wujudini izahlash qiyin bolghan bir xil gheshlik we meyüslük tuyghuliri chirmap alghan idi. Elwettiki menmu bu xil tuyghudin xali bolalmidim. Buning sewebi shuki, Uyghurlarning meniwiy anisi we meshhur kishilik hoquq qoghdighuchisi rabiye qadir xanimmu 2006 – yilliq nobél tinchliq mukapatining eng küchlük namzatlirining biri idi. Uning namzat bolushni pütün Uyghur xelqi ichide mölcherlep tügetküsiz derijide shadliq we hayajan peyda qilghan, bir qanche aydin buyan Uyghurlarning kündilik talash – tartish qilidighan eng muhim témilirining biri bolup kelgen idi. Pelekning chaqi tetür kelmigen bolsa, belkim yekshenbe künki bu murasimda muhemmet yunus ependining ornida rabiye qadir xanim bolghan bolatti, musteqil, hör yashawatqan bén'gal xelqining shadliqining ornini, barliq insaniy heq – hoquqliridin mehrum halda xorlinip yashawatqan Uyghur xelqining tentenisi alghan bolatti.

Héch shübhisizki, özining barliqini yoqsul insanlarning, bolupmu ghéribane we ajiz ana – balilaring bexti üchün atighan muhemmet yunus ependining nobél mukapatigha érishkenliki hergizmu tasadipiyliq emes, muhemmet ependining yüksek derijidiki insanperwerliki we bu jehettiki pidakarliqi, uning nobél tinchliq mukapatini élishigha sewepchi bolghan asasliq amildin ibaret.

Muhemmet yunus ependi

Emma men muhemmet yunus ependining mukapat tarqitish murasimidiki nutiqini anglighandin kéyin, rabiye qadir xanim bilen muhemmet yunus ependining ghaye, meqset we ish – izliri otturisida qismen oxshashliqlar bilen birge yene, köpligen perqlerning barliqini, bolupmu yashash muhiti, insanlar üchün töligen bedel we pidakarliqlar jehette rabiye qadir xanimning roshen bir üstünlükke ige ikenlikini hes qildim. Xuddi bashqa Uyghurlargha oxshashla könglümde, "rabiye qadir xanimning bu qétim nobél mukapatini alalmasliqida xitayning bésimi asasliq rol oynighanmidu ?" dégen gumani qarash téximu kücheydi.

Muhemmet yunus ependi yashawatqan ben'gal, musteqil, hür bir döwlettin ibaret, uning üstige bén'gal islam döletliri ichide birqeder démokratik dep qaralghan ellerning biri bolup, derijidin tashqiri namratliqni hésabqa almighanda, bu döwlette mustebit, diktator réjim yaki dölet térrori mewjut emes.

Eslide bén'galdiki bir uniwérsitétning iqtisat fakultéti mudiri bolghan muhemmet ependi, 1974 – yili memlikitide bash kötürüp chiqqan chong acharchiliq mezgilide, bén'galning yéza – qishlaqlirida yoqsulluqtin jan talishiwatqan namratlargha yardem bérishni özining wijdani wezipisi qilip tallighan. Deslepte u ishni bir yézidiki 42 neper namratqa 27 dollar ösümsiz qeriz pul bérip turush bilen bashlighan we gheribanlargha ushshaq oqet qilish üchün desmaye bérip turush sistémisini turghuzup, bu séstimisi peydin – pey kéngeytip barghan, shundaqla bu séstima üchün xizmet qilidighan Grameen bankisini qurup chiqqan. 1997 – Yiligha kelgende dunya tüsini alghan Grameen fondi jem'iyiti qurulghan. Nöwette 22 dölette 52 shöbisi bolghan bu fondi jem'iyiti, dunyadiki 11 milyon'gha yéqin yoqsulgha xizmet bermekte. Elwettiki, muhemmet yunus ependining bu muweppeqiyetliri, intayin japaliq, müshkül bir yolning, shundaqla yüksek derijidiki insanperwerlik we pidakarliqning mehsuli.

Rabiye qadir xanim

Emdi biz, 2006 – yilliq nobél tinchliq mukapatining eng küchlük namzatliridin biri bolghan rabiye xanimgha kéleyli, rabiye qadir xanim yashighan muhit, peqet kommunistik idé'ologiyedin bashqa herqandaq bir dunya qarashni tüptin ret qilidighan we chekleydighan mustebit, diktator bir réjim astidiki muhit idi, yene kélip u yashighan sherqiy türkistan, ene shu mustebit réjim teripidin eng qattiq kontrol qiliniwatqan, puqraliri bolsa siyasi, iqtisadi, ijtima'iy, diniy, medeniy – ma'arip we bashqa jehetlerde qattiq bésimgha uchrawatqan, shundaqla 2 – derijilik grazhdanliq mu'amiliside duchar boluwatqan mustemlike astidiki bir tupraq idi.

Ene shu muhitta dunyagha kelgen we yashighan rabiye xanim, bir zamanlar xuddi muhemmet yunus ependi desmaye bérip turghan namrat ayallardinmu better bir muhitta yashighan idi. U, bén'galliq namrat ayallardek teleylik emes idi, chünki uninggha ösümsiz desmaye bérip turidighan muhemmet yunuslar yoq idi, ikki béqinida narside balisi, kocha – koylarda urulup – soqulup yürüp satidighan nechche kilo gaziridin bashqa maddi bayliqi bolmighan bu bichare tul ayalning birdin – bir tayinidi, janabi allahqa nale qilip uningdin meniwiy küch élish we shu meniwiy küchke tayinip turup hayatliq üchün küresh qilish idi.

Muhemmet yunus ependi, peqetla yoqsullargha hayatliq yoli yaritip bérishni özining ghayisi qilghan bolsa, rabiye xanim, hem yoqsulluq derdide jan talishiwatqan xelqighe xalis yardem bérishni, hem iqtisadi talan – taraj arqiliq xelqini "altun tawaqliq tilemchi" ge aylandurup qoyghan mustebit hakimiyetke qarshi isyan bayriqi kötürüp chiqishni özining ghaye we meqsiti qilghan idi.

Rabiye qadir xanimning 1968 – yili, "wetenni parchilashqa urun'ghan eksil'inqilapchi unsur" dégen töhmet bilen 10 yilliq qamaq jazasigha höküm qilip türmide yétiwatqan milliy sha'ir sidiq haji rozini, héch bir xiyim – xeterge qarimay türmige yoqlap barghanliqi we hetta uninggha ochuq – ashkare halda muhebbitini izhar qilip, "wetinim, xelqim" dep zindanda yétiwatqan bu "mehbus" ning parchilan'ghan yürikige teselli süyini chachqanliqi, bu Uyghur qizining hayat pelsepesinining deslepki signali idi.