Uyghur élidiki diniy bésimgha qarita xelq'ara metbu'atlarda yer alghan inkaslar

Töwende muxbirimiz irade silerge xelq'ara metbu'atlarda qozghalghan inkaslarni tonushturup ötidu.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, xitay da'iriliri Uyghur élide yolgha qoyuwatqan diniy bésim siyasiti, bolupmu ularning ramizan mezgilide oqutquchi - oqughuchilarni, dölet kadirlirini rozi tutushtin cheklep uqturush chiqirishi, ishchi - xizmetchilerning chüshlük tamaqqa mejburlinishi, hetta bir qism jaylarda xitaylarning Uyghur kadirlarni yoqlash bahanisi bilen yémeklik kötürüp kélishidek ehwallar dunyadiki axbarat wastiliriningmu diqqitini qattiq qozghidi. Bu heqtiki xewerler amérika, en'giliye, awstraliye, türkiye, qatar, se'udi erebistan qatarliq döletlerde chiqidighan axbarat wastiliride köplep élan qilindi. Bu heqte türlük mulahiziler otturigha qoyuldi. Mesilen, “Dölet” gézitide élan qilin'ghan “Xitaydiki musulmanlar ramizan riqabitige duch kelmekte” mawzuluq xewer maqaliside muxbir aldi bilen xitaydiki tunggan musulmanliri bilen Uyghurlarning diniy erkinlik weziyitidiki perq üstide toxtalghan. U xitaydiki tunggan musulmanlirining öz ixtiyarliqi buyiche rozi tutuwatqanliqini, ularning bu jehette bésimgha uchrimighanliqini bayan qilip ötkendin kéyin, emma Uyghur musulmanliri üchün ehwalning bashqiche ikenlikini, Uyghur musulmanlirining bolsa Uyghur rayonluq da'iriler teripidin dawamliq bésim we teqibke uchrawatqanliqini éytqan.

Maqalide, Uyghur rayon da'irilirining yillardin buyan ramizan mezgilide Uyghur mektepliride tamaq tarqitish arqiliq, dölet kadirlirini ishtin qoghlandi qilish tehditi bilen rozi tutushtin cheklep kelgenliki bayan qilin'ghan. Maqalining aptori xewiride, shyanggang pen - téxnika uniwérsitétining proféssori ding shölyangning köz qarashlirigha yer bergen. Déng shölyang ependi xitaydiki az sanliq milletler mesilisi üstide tetqiqat élip barghan kishi bolup, u xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan siyasetlirige qarita öz köz qarishini mundaq bayan qilghan:

Eger hökümet da'iriliri mushundaq qattiq qolluqni dawam qiliwerse, rayonda téximu köp shiddetke yol achidu. Ramizan dégen musulmanlar üchün intayin muhim bir ay. Bu siyasetke taqashmisa, némishqa ularni özi xalighanni qilghili qoymaydu. Bu nahayiti échinishliq bir ehwal.

Proféssor déng shölyang xitay hökümitining rayondiki sürkilishni azaytish üchün hazir yürgüzüwatqan siyasitini özgertishi kéreklikini eskertip : “Xitay hökümiti rayondiki sürgilishni azaytimen deydiken, choqum aldi bilen Uyghurlargha ish bérishi kérek. Hökümet ularning medeniyiti, dinigha hujum qilish arqiliq Uyghurlarning hökümetke bolghan ishenchisizlikini téximu ashurdi. Hökümet Uyghurlarni iqtisadiy pursetlerdin köprek behrimen qilish arqiliq ularning naraziliqini azraq bolsimu peseytelishi mumkin” dégen.

Bu heqte yene, istratégiyilik mulahiziler tor béti bolghan “Aylanma yol sirtida” namliq tor bettimu bir mulahize élan qilin'ghan. “Xitayda musulmanlar mesilisi mewjutmu ?” dégen mulahizide xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüp kéliwatqan diniy bésim siyasetliri we bu ramizan mezgilide yolgha qoyuluwatqan cheklimilerdin melumat bérilgen we xitay hökümitining mol bayliqqa tolghan bu keng zémindin ayrilip qélishtin qattiq ensireydighanliqi, ularning radikalliqni kelgüside özlirige bash aghriqi tépip béridu, dep qaraydighanliqini bildürgen bolup, maqalide:

- Uyghur élidiki musulmanlar yillardin béri bésimgha uchrap keldi. Bu yilmu weziyet ilgiriki yillardin perqliq bolmidi. Xitay oqutquchilar mektep balilirigha kempüt tarqitip béridighan, ularni rozisini buzushqa mejburlaydighan ehwallar oxshashla tekrarlandi. Emeliyette, xitay hökümitining bu ijraliri béyjing hökümiti ishqa ashurmaqchi boluwatqan “Milletler itttipaqliqi” gha paydiliq emes. Xitay da'irilirining Uyghurlarni rozi tutushtin we shuningdek bashqa diniy pa'aliyetlerdin chekleshke oxshash siyasetliri qollashqa érishelmeydu. Diniy erkinlik dégen eng muhim kishilik hoquqlarning biri. Dölette adaletni turghuzush üchün xitay hökümiti puqralarning telipige qulaq sélishi kérek. Islam dinini cheklesh chare emes, dep körsitilgen.

Yershari we mektuplar gézitide élan qilin'ghan “Hoquq, ramizan we xitay hökümitining dinni chetke qéqishi” namliq maqalide Uyghurlarning musulman türkiy xelq ikenliki, kéyinki yillarda bu rayonda xitay nopusining hessilep éship, Uyghurlarning nopusi bilen tengleshkenliki we bu rayonning bir qanche qétimliq zor étnik sürkilishlerge sehne bolghanliqi heqqide qisqiche melumatlar bérilgen. Gézit Uyghur élidiki diniy bésim heqqide töwendikidek mulahize yürgüzgen :

Uyghur éli nahayiti sezgür bir rayon. 8 Dölet bilen chégrilinidighan bu rayon xitayni néfit we tebi'iy gaz bilen teminlep kelmekte. Uyghur musulmanlirining diniy bésimgha uchraydighanliqi yéngiliq emes. Emma, yéqinqi yillardin buyan bu bésim hessilep éship, rayondiki muqimsizliqning we xewpsizlikning asasliq sewebchisi bopqaldi. Ötken hepte xitay da'iriliri 20 kishini diniy radikalliqqa baghlap, qamaq jazasigha höküm qildi.

Emma, xitay hökümiti tinchliqperwer yosunda élip bériliwatqan intayin adettiki bir diniy pa'aliyetlernimu cheklesh arqiliq bölgünchilikke yol échip bermekte. Eger da'iriler bu siyasitige mushundaqla dawam qilidiken, xitay rehberliri bir küni özlirining diniy erkinlikni, jümlidin kishilik hoquqni chetke qaqqanliqidin qattiq pushayman qilip qalidighan bir aqiwetke qalidu.