Хәлқ райини синашқа қатнашқан көпчилик америкилиқлар америка-хитай арисидики түпки мәсилә кишилик һоқуқ дәп қаримақта

Рай синаш нәтиҗисидин мәлум болушичә, мутләқ көп қисим америкилиқлар кишилик һоқуқ мәсилисини америка-хитай арисидики әң муһим мәсилә дәп қариған. Рай синаш нәтиҗиси хитай дөләт рәиси ху җинтав йеқинда америкини зиярәт қилип, бир һәптидин кейин елан қилинди.

2010‏-Йили язда хитайниң шаңхәй қатнаш университети билән америкиниң индиана университети бирлишип, америкида рай синаш елип барған иди. Рай синаш паалийитиниң мәқсити америкилиқларниң америка-хитай мунасивитигә даир мәсилиләрдики позитсийисини игиләш болуп, рай синаш нәтиҗиси йәкшәнбә күни елан қилинди. Рай синаш нәтиҗисидин мәлум болушичә, рай синаш паалийитигә қатнашқан америкилиқларниң 80% и хитайниң кишилик һоқуқни чәкләватқанлиқиға ишинидикән вә шундақла америка һөкүмитиниң хитайға қаратқан сияситидә кишилик һоқуқ әң муһим орунға қоюлуши керәк дәп қарайдиған америкилиқларниң нисбити 3 дән 2 қисимни, йәни рай синаш паалийитигә қатнашқанларниң 67.4 Пирсәнтини игиләйдикән. Франсийә ахбарат агентлиқиниң хәвәр қилишичә, шаңхәй қатнаш университети рай синаш нәтиҗиси үстидин анализ елип берип, рай синаш нәтиҗиси "америка ‏-хитай арисидики идеологийилик түп ихтилапниң кишилик һоқуқ мәсилиси икәнлики"дин дерәк беридиғанлиқини билдүргән.

Индиана университетиниң рай синаш мәркизи 2010‏-йили язда 900 гә йеқин кишиниң райини синап, рай синаш паалийитигә қатнашқан америкилиқларға қайси мәсилиләрни америка-хитай мунасивитидики әң муһим мәсилә дәп қарайдиғанлиқини сориған иди. Рай синашқа қатнашқучиларниң 65.3 Пирсәнти америка һөкүмитиниң хитайға қаратқан сияситидә муһит сағламлиқини муһим орунға қоюшни тәләп қилип, муһит сағламлиқини кишилик һоқуқтин кейин қалса 2-муһим мәсилә дәп қариған. Рай синаш нәтиҗисидин қариғанда, рай синашқа қатнашқан америкилиқларниң 12% и кишилик һоқуқни икки дөләт мунасивитидики муһим мәсилә әмәс дәп қариғанлиқини, 20.4 Пирсәнт адәм икки дөләт арисидики нормал мәсилә дәп қарайдиғанлиқини билдүргән.

Америкида яшайдиған бәзи өктичи хитай зиялийлириниң қаришичә, америка пуқралириниң кишилик һоқуқни америка-хитай арисидики әң муһим ихтилап дәп қариши наһайити нормал һадисә. Чүнки, кишилик һоқуқ америкиниң дөләт қурулуш принсиплириниң бири болуп, бу, икки дөләт һакимийитиниң характеридики түпки пәрқтур. Хитай өктичилириниң америкида нәшр қилинидиған әң чоң нәшрият әпкари‏ "бейҗиң баһари" журнилиниң мәсули шө вей әпәнди зияритимизни қобул қилип, "уларниң әң чоң зиддийити иҗтимаий түзүминиң охшимаслиқида" икәнликини, иҗтимаий түзүмдики пәрқ кишилик һоқуқ мәсилисидә алаһидә әкс етиватқанлиқини билдүрди.

У "америка билән җуңгониң башқа саһәләрдики һәмкарлиқи қандақ болушидин қәтийнәзәр, кишилик һоқуқ җәһәттики ихтилап бу икки дөләтниң иҗтимаий түзүмидики пәрқниң мәһсули. Шуңа америкилиқларниң әркинлик вә баравәрликни муһим дәпла қаримай, кишилик һоқуқтин ибарәт универсал қиммәткә әһмийәт бериши нормал һадисә. Уларниң нәзиридә кишилик қиммәт иқтисади тәрәққият вә башқа саһәләрдики һәмкарлиқтин муһим дәп қарилиду. Чүнки, америка мустәқиллиқ хитабнамиси вә асасий қанунида кишилик һоқуқ инсанниң тәңри тәрипидин ата қилинған тәбиий һоқуқ, дәп қәйт қилинған. Шуңа америка хәлқигә нисбәтән җуңгониң кишилик һоқуқни дәпсәндә қилиши вә униңға бузғунчилиқ қилиши қобул қилғили болмайдиған қилмиш. Бу, җуңго вә америка хәлқиниң қиммәт қариши билән мунасивәтлик мәсилә" дәп көрсәтти.

Мәзкур рай синаш нәтиҗиси хитай дөләт рәиси ху җинтав йеқинда америкини зиярәт қилип, президент обама билән кишилик һоқуқ мәсилисини сөзләшкән, хитай кишилик һоқуқ хатириси йәнә бир қетим америка җамаәтчиликиниң диққитини қозғиған бир мәзгилдә елан қилинған иди. Президент обама ху җинтавни күтүвалғанда кишилик һоқуқниң иҗтимаий муқимсизлиқни кәлтүрүп чиқармайдиғанлиқи, бәлки муқимлиқни алға сүридиғанлиқини билдүргән. Ху җинтав кишилик һоқуқниң универсаллиқини қобул қилидиғанлиқини тәкитлигән болсиму, лекин һәр бир дөләтниң әмәлий әһвалиға қарап тәтбиқлиниши керәкликини илгири сүргән иди. Бирақ, кишилик һоқуқ мәсилиси ху җинтавниң америка сәпиридә униңдин әң көп соралған мәсилиләрниң бири болсиму, лекин иқтисад вә сода униң обама һөкүмити билән елип барған сөһбитидики асаслиқ мәсилә иди. "Бейҗиң баһари" журнилидики шө вей әпәнди, америка һөкүмитиниң хитай билән болған мунасивити униң дипломатик вә иқтисади еһтияҗиниң тәлипи икәнлики, лекин чәтәлниң бесими хитайниң демократийә, кишилик һоқуқ йолиға меңишини тезлитидиғанлиқини билдүрди.

У мундақ дәйду":чәтәлниң бесими җуңгониң һакимийәт түзүлмисидики бәзи кишиләрниң пикри вә көз қаришини өзгәртәләйду. Бу җуңгониң тәқдирини һәл қилиш вақти йетип кәлгәндә өзиниң ролини көрситип, мәлум өзгиришни мәйданға чиқиришни алға сүриду. Мениң демәкчи болғиним шу, чәтәлниң бесими җуңгониң түзүлмисини өзгәртиши мумкин әмәс. Лекин юқирида ейтқинимдәк, башқа дөләтниң бесими җуңго һакимийәт түзүлмисидики бәзи кишиләрниң пикрини өзгәртәләйду. Бу кишиләр һакимийәт игиләшкә башлиғанда, уларниң дуняни чүшиниши, илғар дөләтләрниң әһвалини тонуши чоңқурлашқан болиду. Улар бундақ меңивәрсә болмайдиғанлиқини тонуп йетиду. Демәк бу амилларниң һәммиси бирлишип, тинч өзгириш қәдимини тезлитиду".

Шөвей, хитайниң демократийигә көчкән-көчмигәнликини өлчәйдиған муһим өлчәмләрниң бири, униң уйғур вә тибәт мәсилисигә қандақ муамилә қилишидур, дәп қарайдиғанлиқини билдүрди. Уйғур вә тибәт мәсилисиниң пәқәт демократик җуңгода үзүл-кесил һәл болидиғанлиқини илгири сүрди. Шө вей "уйғур вә тибәт мәсилисини үзүл-кесил һәл қилиш үчүн демократик түзүлмә болуши керәк. Бу мәсилә, шу чағда хәлқ аммисиниң өз-ара пикир алмаштуруши, пуқралар аваз бериш қатарлиқ шәкилләр билән һәл болиду. Бу мәсилә демократик түзүлмидә мунасивәтлик хәлқниң мәнпәити немини керәк қилса, шу түрдә һәл болиду. Шуңа мән, бу мәсилә демократик җуңгода үзүл-кесил һәл болиду дәп қараймән" дәп көрсәтти. Лекин шө вей, хитай демократийигә көчсә, хитай милләтчиликиниң күчийип, уйғур вә тибәт мәсилисиниң һәл болушини қийинлаштуруветиш еһтимали барлиқини рәт қилди. Униң әскәртишичә, хитайда нөвәттики хәнзу милләтчиликиниң күчийишини компартийә һөкүмитиниң ахбаратни контрол қилиши, бир тәрәплик тәшвиқати кәлтүрүп чиқарған. Лекин, демократик хитайда кишилик һоқуқ вә ахбарат әркинлики уйғур вә тибәтләрниң сиясий тәләплирини ашкара оттуриға қоюшиға сәһнә яритип бериду.

Индиана университети билән хитай қатнаш университети бирлишип елип барған мәзкур рай синаш нәтиҗисидин қариғанда, америка-хитай арисидики сода америкилиқлар әң арисалди болуватқан мәсилә болуп, 29.3 Пирсәнт адәм буни икки дөләт арисидики әң муһим мәсилә дәп қарайдиғанлиқини, лекин шуниң билән биргә, охшаш нисбәттики америкилиқлар сода бир қәдәр муһим болмиған адәттики мәсилә дәп қарайдиғанлиқини билдүргән. Рай синаш паалийитигә қатнашқан америкилиқларниң 59.3 Пирсәнти хитай билән сода мунасивәтни үзүш, хитайдин көпәрәк америкиға зиян салиду дәп қарайдиғанлиқини ипадилигән.