Gorji klark: saylamda kimning utup chiqishi amérikining palawdiki Uyghurlarning orunlashturushigha tesir qilmasliqi mumkin

Ular amérika prézidéntliq saylimida obamaning meghlup bolup, amérika hökümitining siyasitide özgirish yüz bérip qélishidin, özlirining 3-döletke kételmeslikidinmu ensireydu. Shunga ular yekshenbe küni özlirining palawdiki waqitliq turushi yene qanchilik dawam qilidighanliqini sorap, amérika hökümitining aydinglashturup bérishini telep qilghan.

Amérika prézidént barak obama 2008-yildiki saylamda, prézidéntliqqa saylansa gu'antanamo lagérini derhal taqaydighanliqini bildürgen. Biraq aridin 4 yil ötken bolsimu, gu'antanamo lagéri taqalmidi. Lagérdiki gunahsiz, dep aqlan'ghan Uyghurlardin 3 kishi dawamliq mezkur lagérda tutup turulup, 2-bir döletke orunlashturulushni kütüp turidu. Tinch okyandiki palawgha waqitliq orunlashturulghan 6 neper Uyghur bolsa, 3 yildin buyan özlirining 20 ming napusluq bu tinch okyan arilidiki waqitliq orunlishishi yene qanchilik sozulidighanliqini kütüp, taqetsizlenmekte.

Shu munasiwet bilen ular, yekshenbe küni yaponiye kyuto axbarat agéntliqigha söhbet élan qilip, özlirining palawdiki waqitliq orunlashturulushi yene qanchilik dawamlishidighanliqini sorighan we amérika hökümitining buninggha jawab bérishini telep qilghan.

Ular yéqindin diqqet qiliwatqan yene bir mesile, seyshenbe küni ötküzülidighan amérika prézidéntliq saylimi. Ular saylamda kimning utup, kimning meghlup bolushigha diqqet qiliwatqanliqini ipadilep, obama utturup qoysa, özlirining ehwali qandaq bolidighanliqi, ularining halini soraydighan héchqandaq bir hökümet emeldari chiqmay qélishidin endishe qilidighanliqini bildürgen. Yaponiye iqtisadi xewerlirining qeyt qilishiche, palawdiki Uyghurlardin exmet abdulehed ependi, yaponiye kyuto axbarat agéntliqigha élxet arqiliq yollighan bayanida eskertip, eger obama utturup qoysa, bizning ehwalimiz qandaq bolidu, ular bizni untup kétemdu yaki bizning bashqa döletke orunlashturulush mesilimizni körmeske salamdu? dégen.

Biz amérika dölet ishlar ministirliqigha téléfon qilip, exmet abdulehedning so'aligha qandaq inkas qayturidighanliqi, palawdiki Uyghurlarning yene qanchilik saqlaydighanliqini soriduq. Dölet ishlar ministirliqining ismini ashkarilashni xalimaydighan bir emedari, so'alimizgha jawab bérip, biz dawamliq ularning hazirqi orunlashturulushini waqitliq, dep qaraymiz. Biz palawdiki 6 neper Uyghurgha menggülük olturaqlishidighan bir jay tépishqa küchimizning bariche tirishimiz we toxtimay heriket qilimiz, dep körsetti. Dölet ishlar ministirliqining bu emeldari yene, palawning bu Uyghurlargha yardemde bolghanliqi we ularning sewrchanliqigha rehmet éytishni untup qalmidi.

Gu'antanamodiki tutqunlargha adwokatliq qiliwatqan amérika asasi qanunluq hoquq merkizining sabiq adwokati jorji klarkning bildürüshiche, saylamda kim utup chiqsa chiqsun, bu amérikining palawdiki Uyghurlarni bashqa bir döletke menggülük olturaqlashturush pozitsiyisige tesir körsitishi natayin.

U ziyaritimizni qobul qilip: bundaq bolushidin guman qilimen. Méningche bu siyasetning hökümet we partiye almishish bilen tesirge uchrushi natayin. Eger romnéy saylamda utup dölet ishlar ministiqi özining siyasitini özgertse, bu men nahayiti heyran qalidighan bir ish bolidu. Dölet ishlar ministirliqidiki bu ishni qilidighan kishiler siyasetchiler emes, ular kespiy diplomatlar. Shunga méningche ularning qarari özgiridu, dep qarimaymen. Lékin bu méningche shexsi perizim. Elwette, men ularning qandaq qarar qilidighanliqini bilmeymen. Biraq méning qarishimche, ularning pozitsiyisi özgermeydu, dep körsetti.

Gu'antanamodin qoyup bérilip albaniyide olturaqliship qalghan Uyghurlardin ababekri qasim ependining bildürüshiche, palawdiki Uyghurlarning mesilisi noqul medeniyet, til jehettiki mesile emes. Palawda turmushning qiyinliqi, ish tépishning tesliki ulargha bésim boluwatqan yene bir mesile.

Gunatanamodiki Uyghurlar mesilisi kishilik hoquq teshkilatliri köngül bölüp kéliwatqan mesile.Kishilik hoquqni közitish teshkilatining mes'uli kénnis rus, yaponiye kyuto agéntliqigha élan qilghan gu'antanamodiki Uyghurlar heqqidiki bayanatida obama hökümitini tenqidlep: Uyghurlarning ehwali kishini alahide bi'aram qilidu. Chünki amérika hökümiti ularning xewplik kishiler emesliki we héchqandaq xataliq sadir qilmighanliqini étirap qilghan. Lékin prézidént obama ularni amérika we yaki bashqa döletke qoyup bérip, siyasiy meblighini serp qilishqa isteksizlik qildi, dégen.

Jorji klarkning ilgiri sürüshiche, obama 2008-yildiki saylamda wede qilghan bolsimu, biraq uning hazirgha qeder gu'antanamoni taqimasliqi kishini ümidsizlendüridu. Jorji klark: bu kishini ümidsizlendüridu. Uning öz sözide turup, gu'antanamoni taqimasliqi kishini ümidsizlendüridu. Eger u béshidila téz heriket qilip, özining küchini qollan'ghan bolsa, belki bu ishni qilalighan bolatti. Méningche u buningda xatalashti. Hazir bu mesile ularning küntertipidiki asasliq mesile emes. Esli ular bu mesilini asasliq orun'gha qoyushi kérek idi, epsuski ular bu qétim mezkur mesilini muhim orun'gha qoymidi, dep körsetti.

Prézidént obama 2009-yili prézidéntliq wezipige olturghanda gu'antanamo taqashni buyrup, lagérdiki el‏-qa'ide mensuplirini amérika tupriqidiki normal sot mehkimiliride sotlashni qarar qilghan. Lagérdiki gunahsiz, dep aqlan'ghan Uyghurlarni amérikigha qobul qilish heqqide bezi urunushlarda bolghan. Biraq uning urunushi amérika jem'iyiti, dölet mejlisidiki jumhuriyetchiler we bir qisim démokratlarning küchlük qarshiliqigha duch kelgen. Dölet mejlisi qanun chiqirip,gu'antanamodin qoyup bérilgen her qandaq kishini amérikigha qobul qilishni chekligen idi.

Ababekri qasimning qarishiche, palaw qatarliq jaylardiki Uyghurlarni bashqa döletke orunlashturush mesiliside toluq küch chiqarmighan. U, eger amérika hökümiti toluq küch chiqarsa, bu ishlarning alliburun hel bolup kétidighanliqini bildürdi.

Exmet abdul'ehed ependining kyotu axbarat agéntliqigha bildürüshiche, u we uning balilirining palawdiki hayati normal bolsimu, lékin ularning birdin-bir istiki Uyghurlar topliship olturaqlashqan birer döletke bérish yashash. Jorji klark, gu'antanamodin qaytqan Uyghurlarning Uyghurlar topliship olturaqlashqan ellerge orunlashturushning muhimliqi, biraq hazirgha qeder birer dölet chiqmighanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: sizge ularni qobul qilidighan bir dölet chiqishi kérek. Biraq hazirghiche, torra ish qilip, ularni qobul qilidighan bir dölet chiqmidi. Palaw ularni qobul qilip zor ish qildi. Biraq palawda Uyghur medeniyiti we topliship yashaydighan Uyghur jama'iti yoq. Shunga Uyghur ahalisi topliship yashaydighan döletler ularni qobul qilsa, toghra qilghan bolidu. Mesilen, awstraliye, türkiye, gérmaniye shundaqla Uyghurlar topliship yashaydighan bashqa her qandaq dölet.

Jorji klarkning bildürüshiche, héchqandaq bir dölet otturigha chiqip, palawdiki Uyghurlargha menggülük panahliq béridighanliqini bildürmigen bolsimu, biraq héchqandaq bir dölet ularning panahliq iltimasini ret qilip baqmighan. U, buning siyasiy seweb heqqide pikir bayan qilmaydighanliqini bildürdi. Biraq bezi analizchilar, nurghun döletler xitayning öch élishidin ensirep, ularning panahliq iltimasigha jawab bérishni arqigha sürüwatqanliqini bildürmekte.