Shangxey hemkarliq teshkilatining 12- nöwetlik yighinidin kéyinki mulahiziler

2001 - Yili qurulghan “Shangxey hemkarliq teshkilati” ning 12 - nöwetlik yighini mushu ayning 6 - 7 we künliri béyjingda ötküzüldi. Bu qétimliq yighin'gha qazaqistan, rusiye, tajikistan, özbékistan, qirghizistan prézidéntliri bilen birlikte afghanistan, iran, mongghuliye, pakistan we türkmenistan qatarliq döletlerningmu prézidéntliri qatnashti. Undaqta dunyaning diqqitini tartqan bu yighindin qandaq netijiler chiqti. Yighindin kéyin élan qilin'ghan uchurlargha qarighanda yighindin chiqqan konkirt netijiler töwendikiche :

Afghanistan teshkilatqa közetküchi dölet süpitide qobul qilindi. Teshkilatning yéngi nöwetlik bash sékrétari saylap chiqildi. Türkiye teshklatqa di'alog shériki qatarida qobul qilindi. Shangxey hemkarliq teshkilatigha da'imiy eza bolushni telep qilip kéliwatqan hindistan bilen pakistanning közetküchi döletlik salahiyitide özgirish bolmidi.

Yighinda yene herqaysi eza döletler ortaq menpe'et we ténchliqni chiqish qilghan bir rayon berpa qilish, shangxey hemkarliq teshkilatidiki döletlerning ottura mezgillik tereqqiyat pilani, teshkilatning rayonning ténchliqigha munasiwetlik weqelerge inkas qayturush méxanizmi, bixeterlik we muqimliq qatarliq on xil tür boyiche kélishim hasil qilghan. Yighinda yene xitay dölet re'isi xujintaw teshkilatning afghanistanni yéngidin qurup chiqish jeryanida rol élishi kéreklikini tekitlep, nato küchliri afghanistandin chékinip chiqqandin kéyin shangxey hemkarliq teshkilatining afghanistandiki tesirini ashurushi kéreklikini bildürdi.

Mezkur yighin közetküchilerning diqqitini qozghighan bolup, ular bu yighinda élin'ghan qararlardin bek, ebediy riqabetchi bolghan xitay we rusiyining rayondiki menpe'et toqunushini qandaq hel qilidighanliqigha qiziqmaqta. Yawru - asiya xewerler torining körsitishiche, yighinda élin'ghan qararlar xitayning ottura asiyadiki tesirini téximu zoraytiwétidighan bolup, rosiye ilgiri sabiq sowét ittipaqigha qarashliq bolghan döletlerde xitayning tesirining küchiyishige qarap turamdu? közetküchilerning qarishiche, rosiye buninggha qarshi yawru - asiya birliki we kolléktip bixeterlik we ehdi teshkilatini kücheytishi mumkin. Shangxey hemkarliq teshkilatida körünmekke bu ikki dölet hemkarlishidighandek körünsimu, emma perde arqisida ular ottura asiyada yenila qattiq riqabetlishishi mumkin iken.

Bügün nyuyork waqti gézitide élan qilin'ghan “Ottura asiyada ochuq hemkarliq, yoshurun riqabet” namliq mulahizidimu shangxey hemkarliq teshkilatining bu qétimliq yighini nahayiti ghelibilik ayaghlashqandek körünsimu, emma uninggha inchikilep qarighanda emeliyette teshkilatqa eza döletler ara riqabetning éshiwatqanliqi, eza döletlerning xitayning tesir küchining zoriyishigha qarita endishiliriningmu zoriyip bériwatqanliqi bildürülgen.

Nyuyork waqti géziti mulahiziside mundaq dégen :

- Iqtisadiy krizis yüz bergendin buyan, xitay ottura asiyada rusiyining ornini tartiwélip, ottura asiya ellirining eng chong soda shériki bopqaldi. Emma hem rosiye hem ottura asiya döletliri xitayning künsayin éship bériwatqan iqtisadiy küchining qoshumche tesirlidin endishe qilmaqta. Buninggha qarshi rosiye perde arqisida turup yawru - asiya ittipaqi we kolléktip bixeterlik we ehdi teshkilatini kücheytti. Xitaymu buninggha jawaben rusiyining tesirini azaytish meqsitide ottura asiyadin 30 ming oqughuchigha oqush yardem puli bérish, kungzi institutliri qarmiqida ming neper oqutquchi terbiyileshke oxshash yumshaq küch siyasitini ishqa saldi. Xitayning yéqindin buyan türkmenistan bilen bilen énérgiye hemkarliqlirini ashurushi, özbékistandin ötidighan gaz turuba yolliri we yéqinda üchinchi gaz liniyisini ishqa salmaqchi bolushimu rusiyini oylandurmaqta.

Közetküchilerning qarishiche, shangxey hemkarliq teshkilatida afghanistan közetküchi dölet dep qobul qilinip, teshkilatning afghanistandiki tesirini kücheytish heqqide sözler bolun'ghan bolsimu, emma bu mesile üstidimu rosiye we xitay arisida pikir ixtilapi mewjut. Xewerde bu heqte mundaq déyilgen :

Xitay nato küchliri afghanistandin chékinip chiqqandin kéyin shangxey hemkarliq teshkilatining tesirini herqandaq herbiy heriketke arilashmighan asasta kücheytishni we bu arqiliq özining afghanistandiki iqtisadiy tesirini ashurush bilen birlikte afghanistan'gha salghan meblighini qoghdashni arzu qilidu. Emma rosiye bolsa nato chékinip chiqqandin kéyin kolléktip bixeterlik we ehdi teshkilatini ishqa sélish arqiliq özining tajikistan - afghanistan chégrisidiki herbiy mewjutliqini qayta tiklep chiqishning koyida. Özbékistan bolsa her ikkila teshkilatning roligha qarshi, u afghanistanda öz pilanini ishqa sélish terepdari.

Nyuyork waqti gézitide élan qilin'ghan bu mulahizining axirida teshkilatqa eza döletlerning tüp menpe'etlirining öz - ara zitliqini, rosiye we xitay her ikkilisining bu teshkilatni öz menpe'etini chiqish qilghan halda idare qilishqa tirishidighanliqi, shunga yéqin kelgüside teshkilatning yéngi eza döletlernimu qobul qilalmaydighanliqini bildürgen.