Көзәткүчиләр: хитайниң сенкаку арилини өзиниң қиливелиши интайин тәс

Хитай даирилири 4-июл дүшәнбә күни японийә билән талаш тартиштики сенкаку мәсилисини йәнә көтүрүп чиқип, мәзкур аралға японийә белиқчи кемилириниң йеқинлашқанлиқи үстидин шикайәт қилди.
Мухбиримиз җүмә
2011.07.04
Yapon-xitay-aral-talishish-toqunushi-Senkaku-arili-305 Сүрәт, 2006 - йили 27 - өктәбир, бир гуруппа хитай актиплири кемә билән сенкаку арилиға берип аралға йеқинлашмақчи болғинида йапон армийиси чарлаш парахотлири тәрипидин тосуп қелинған көрүнүш.
AFP Photo

Дявйү йәни сенкаку арилиниң тәвәлики мәсилиси хитай-японийә арисидики назук мәсилиләрниң бири иди. Бу һәқтә тохталған көзәткүчиләр, нөвәттә сенкакуниң қануний җәһәттин японийиниң қолида икәнликини, хитайниң мәзкур арални өзиниң қиливелиши интайин тәс икәнликини көрсәтти.

Японийә кйодо ахбаратиниң хәвәр қилишичә, 3-июл японийиниң тәхминән 10 белиқчи кемиси сенкаку арили тәвәсигә киргән. Буларниң бири японийә милләтчи гуруһиниң йетәкчиси ташио тамогаминиң игидарчилиқидики белиқчи кемиси икән.

Ташио тамогами японийә һава армийисиниң сабиқ баш қомандани болуп, у 2008-йили вәзиписидин қалдурулғандин буян, японийидики милләтчиләр гуруһиниң йетәкчилик вәзиписини өтәп кәлмәктә.

Хәвәр қилинишичә, мәзкур японийә белиқчилар гурупписи 3-июл окинава аймиқидин йолға чиқип, сенкаку арилиға йеқинлашқан вә арални айлинип өткәндин кейин 4-июл окинаваға қайтип кәлгән.

Мәзкур гуруһ бу һәқтә елан қилған баянатта “ биз бу аралниң японийә территорийиси вә японийиниң белиқ тутидиған туприқи икәнликини көрситип қоюш үчүн шундақ қилдуқ” дәп оттуриға қойди.

Японийилик белиқчилар японийә ташиқи ишлар министири такеаки матсумото японийә-хитай мунасивәтлири үстидә бейҗиңда зиярәттә болуватқан һәмдә хитай ташқи ишлар министири яң җйечи билән сөһбәтлишиватқан мәзгилдә сенкаку арили тәвәсигә кирди.

Хитай тәрәпниң шикайити японийә ташиқи ишлар министири билән елип берилған сөһбәт җәрянида оттуриға қоюлмиған болсиму, хитай ташқи ишлар министирлиқиниң тор бетидә елан қилинди.

Хитай ташқи ишлар министирлиқи бу һәқтә елан қилған баянатида японийә сенкаку дәп атайдиған мәзкур аралниң әзәлдин хитай туприқи икәнликини қайта тәкитлигән вә японийә дявйү араллири әтрапида қилған һәрқандақ һәрикәт қанунсиз вә инавәтсиз, дәп көрсәткән вә японийә даирилириниң мәзкур аралдин белиқчи кемилирини дәрһал елип чиқип кетиши тәләп қилинған.

Хитайниң сенкаку мәсилисидики мәвқәсиниң немә үчүн барғанчә күчийишидики сәвәбләр үстидә тохталған истратегийә тәтқиқатчиси доктор әркин әкрәм, сенкаку араллириниң хитайниң асия-тинч окянға қарап кеңийиш арзусиға тосалғу болуватқанлиқини көрсәтти.

Бәзи хитай көзәткүчиләр хитай компартийисиниң сенкаку тоқунушини қәстән күчәйтиш арқилиқ тәйвәнгә һуҗум қилиш ғәризини әмәлгә ашурушқа тиришиватқанлиқини илгири сүрди.

Бу һәқтә тохталған америкидики “йеңи таң” телевизийисиниң мулаһизичиси ву фән сенкаку йәни дявйү арилиниң әсли гоминдаңниң земини икәнликини, хитай коммунистлириниң мәзкур арални бесивелиш арқилиқ “тәйвәнни ишғал қилимиз” дәп ойлиғанлиқини билдүрди.

Ву фән өз программисида бу һәқтә елан қилған мулаһизисидә мундақ деди: коммунистлар, мән алди билән силәр гоминдаңчиларниң бир кичик арилиңларни бесивалимән. Икки йил өткәндин кейин силәрниң асаслиқ арилиңларни басимән дәп ойлиди. Мушу нуқтидин ейтқанда, хитай компартийиси дявйү арили вәқәсигә охшаш бир сахта вәқәгә моһтаҗ болған вә вәқәни қанчә чоңайтса шунчә яхши дәп ойлиған.

Әмма, доктор әркин әкрәмниң бу һәқтики қариши ву фәнниңкидин пәрқлиқ. Әркин әкрәм сенкакуниң японийигә тәвә икәнликини билдүрди.

Хитай һөкүмити сенкаку вәқәсини пәйда қилип, сиртқа қарап кеңийиш ғәризини әмәлгә ашураламду ‏-йоқ? бу нөвәттики муһим соалларниң бири. Бу һәқтә пикир йүргүзгән мулаһизичиләр нөвәттә хитайниң алдирап ундақ қилалмайдиғанлиқини илгири сүрмәктә.

Әркин әкрәм әгәр хитай японийигә һуҗум қилса өз ичидин вәйран болуп кетидиғанлиқини билдүрди.

Бу җәһәттә хитай мулаһизичи ву фәнниң пикриму бирдәк болуп, у, әгәр хитай сенкаку арилиға һуҗум қилса хитай ичидә қалаймиқанчилиқ келип чиқидиғанлиқини оттуриға қойди.

У мундақ деди: японийиликләрму дявйү арили вәқәси һийлисигә моһтаҗ, хитай коммунистлири техиму моһтаҗ, лекин америкилиқлар буни халимайду. Гәрчә хитай коммунист һөкүмити бу йәрдә бир чалмида 4 пахтәкни соқмақчи болған болсиму, ғәлибә қилалмайду. Чүнки у, хәлқниң һимайисигә еришәлмигән бир һакимийәт. Хәлқ қозғилип униңға қарши туриду, ахирида бу хитай коммунист һакимийити ғулайду вә бәрбат болиду.

Өткән йили сентәбирдә хитайниң бир белиқчи кемиси сенкаку әтрапида вәзипә өтәватқан японийә чарлиғучи кемисигә келип соқулған. японийә даирилири мәзкур хитай белиқчи кемисиниң капитанини қолға алған. Гәрчә хитай капитани қоюп берилгән болсиму, вәқә японийә-хитай мунасивәтлирини еғир дәриҗидә йирикләштүргән.

Өткән йили сенкаку вәқәсидин кейин хитай японийигә сийрәк топа експорт қилишини тохтатқан. Шу йили декабирда америка японийә билән бирликтә чоң типтики бирләшмә һәрбий маневир өткүзгән иди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.