Shangxey hemkarliq teshkilati we uning 10 yilliqi

Shangxey hemkarliq teshkilati qurulghanliqining 10-yilliqi yétip kélish aldida eza döletler tashqi ishlar ministirliri qazaqistan'gha yighilip, rayon weziyiti we xewpsizlik mesilisi heqqide muzakiriler élip barghan.
Muxbirimiz irade
2011.05.16
shangxey-hemkarliq-teshkilati-10-yilliqi-305.jpg Shangxey hemkarliq teshkilati qurulghanliqining 10-yilliq munasiwiti bilen eza döletler tashqi ishlar ministirliri almatagha yighildi. 2011-Yili 14-may.
AFP

Yighinda yene yéngi eza döletlerni qobul qilish we teshkilatning bundin kéyinki istratégiyiliri qatarliq mesililer heqqidimu muzakiriler élip bérilghan. Undaqta shangxey hemkarliq teshkilati qurulghan 10 yildin buyan asasliq néme ish qildi, uning bundin kéyinki tereqqiyati qandaq bolidu?

Shangxey hemkarliq teshkilatigha eza dölet tashqi ishlar ministirliri shenbe küni qazaqistanda bir arigha kélip, rayonning xewpsizliki, öz-ara hemkarliqni kücheytish we bu yil 6-ayda mezkur teshkilatning qurulghanliqining 10 yilliqi munasiwiti bilen qazaqistan paytexti astanada échilidighan aliy derijilikler yighinining muweppeqiyetlik échilishi qatarliq mesililer heqqide muzakirilerni élip barghan.

Shinxu'a agéntliqining xewer qilishiche, yighinda xitay tashqi ishlar ministiri yang jéchi söz qilip, hazirqi dunya shara'itida shangxey hemkarliq teshkilatining rayondiki küchini ashurush we shundaqla eza döletlerning öz-ara hemkarliqini ashurushning intayin muhimliqini tekitligen. Undaqta, bu teshkilatning qurulghan 10 yildin béri qilghan ishi néme boldi, uning rayondiki tesir küchini ashurush pilani kimge néme payda élip kélidu. Türkiye köch uniwérsitétining xelq'ara munasiwetler proféssori timur xoja'oghli bu heqte so'alimizgha jawab bérip mundaq deydu.

Mutexessislerning köpi bu teshkilatning xitayning ichki siyasitige yeni atalmish “Sherqiy türkistan bölgünchiliri” bilen küresh qilishigha xizmet qilishtin bashqa ish bir emeliy ehmiyitining yoqluqigha ishinidighan bolup, ularning qarishiche, shangxey hemkarliq teshkilati qurulghinigha 10 yil bolghan bolsimu, emma u téxi hazirghiche özining éniq meydani we özining pa'aliyet da'irisi heqqide éniq bir chüshenche otturigha qoyghini yoq.

Bu, 2010-yili 6-ayda qirghizistanda özbékler bilen qirghizlar arisida yüz bergen étnik toqunushta téximu éniq otturigha chiqqan bolup, u weqede shangxey hemkarliq teshkilatidin héchqandaq sada chiqmighandin kéyin ottura asiyadiki bezi mutexessisler buningdin qattiq ümidsizlen'genlikini bildürüp, teshkilatni özining xaraktéri heqqide yeni u bir xewpsizlik teshkilatimu yaki tijaret mesililiri üchün qurulghan iqtisadiy teshkilatmu, bu heqte chüshenche bérishke chaqirghan idi.

Mutexessislerning köpi shangxey hemkarliq teshkilatining rayondiki mesililerde söz igisi bir teshkilat ikenlikige we bundin kéyin zoriyip u halgha kélidighanliqighimu guman bilen qaraydu. Chünki eza döletlerning munasiwetlirining murekkep bolushi mesilen, qirghizistan bilen özbékistanning munasiwetliri, bolupmu xitay bilen rusiyining menpe'etlirining ortaq bolmasliqidek amillar teshkilatta muhim qararlarning élinishigha tosalghu dep qaralmaqta. Undaqta shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerni hazirche hemkarlishishqa ittiriwatqan nerse néme? mutexessislerning qarishiche, mezkur teshkilatqa eza döletler hemmisi diktator döletler bolup, bu teshkilatni emeliyette bir “Diktatorlar hemkarliqi” dep qarashqa bolidiken.

Bu döletlerning béshida turuwatqanlarning hemmisining béshida démokratiyidin ibaret bir ot köyüwatqanliqidin, öz hakimiyitini saqlap qélishtin ibaret ortaq qayghu ularni öz-ara hemkarliqqa mejburlawatqan asasliq amil. Yeni, uninggha eza döletlerning hazirghiche toxtimay ichki tehditlerge qarshi herbiy manéwir élip bérishimu buning éniq ipadisi dep qaralmaqta. Timur xoja'oghli ependi bu teshkilatning natoning bu yerdiki tesirini chekleshtin ibaret meqsiti üstidimu toxtilip mundaq dédi.

Qazaqistanda échilghan yighinda yene, mezkur teshkilatning qurulghanliqining 10 yilliqi munasiwiti bilen yéngi ezalarni qobul qilip kéngiyish mesililirimu muzakire qilinidighan bolup, xewerlerdin melum bolushiche, hazir iran, pakistan, hindistan qatarliq döletler bu teshkilatqa eza bolushni iltimas qilmaqta iken. Türkiyimu bu teshkilatqa közetküchi dölet süpitide kirishni arzu qiliwatqan döletlerning biri. Bu teshkilat bu döletlerni ezaliqqa qobul qilamdu? timur xoja'oghli ependi yéngi eza döletlerning qobul qilinishigha xitayning qizghin mu'amile qilmaydighanliqini bildürüp, buning seweblirini mundaq dep körsetti.

Özining qurulush meqsiti we rayondiki heqiqiy roli heqqide türlük gumanlargha seweb bolushigha qarimay, hazirche atalmish “Sherqiy türkistan térrorchiliri” gha zerbe bérishtin bashqa emeliy ish qilmighan shangxey hemkarliq teshkilatining 6-aydiki aliy derijilikler yighinida asasliq témining yenila térrorluqqa qarshi ortaq küresh bolidighanliqi texmin qilinmaqta.

Mutexessisler, hazir ottura sherqte meydan'gha kelgen démokratik heriketlerdin kéyin, bu xil xelq heriketlirining öz dölitidimu peyda bolushining aldini élish üchün, her qandaq bir xelq herikitini qandaq qilip térror herikiti qilip körsitish we uni ortaq basturush, bu xil heriketlerge sirttin kélidighan yardemni cheklesh bu qétimliq yighinning muhim nuqtisi bolidu, dep qarimaqta. Timur xoja'oghli ependi bu teshkilatning bundin kéyin élip baridighan istratégiyisi heqqide toxtilip mundaq deydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.