Анализчилар шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң келәчики қараңғу икәнлики һәққидә тохталди

Шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати уйғур җәмийитигә әң тонуш болған район характерлик тәшкилатларниң биридур. Бу органниң уйғурларға йеқиндин тонуш хәлқара тәшкилатлардин бири болуп қелиши униң хитай оттуриға қойған бәзи принсипларни қобул қилип, бейҗиңниң уйғур мустәқиллиқ һәрикитини бастурушиға һәмнәпәс болуп кәлгәнлики билән мунасивәтлик. Келәр йили 2001‏- йили шаңхәйдә қурулған мәзкур тәшкилатниң 10 йиллиқи тошиду. Бу мунасивәт билән әза дөләтләр келәр йили 6‏- айда қазақистан пайтәхти астанаға йиғилип, бу тәшкилатниң 10 йиллиқини хатириләшкә тәйярлиқ көрмәктә.

Анализчиларниң әскәртишичә, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати қурулған буниңдин 10 йил бурунқи оттура асия вә дуня вәзийити билән 10 йил кейинки бүгүнки оттура асия вә дуня вәзийитидә зор өзгиришләр йүз бәргән. Бу һәқтә келәр йили 6‏- айда чақирилидиған астанадики башлиқлар йиғинида мәзкур органниң келәчәк нишани вә вәзиписигә даир мәсилиләр җиддий музакиригә қоюлуши мумкин. Бу мунасивәт билән йеқинда шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиға әза дөләтләрдин кәлгән мутәхәссисләр русийә пайтәхти москвада йиғин өткүзүп, мәхсус бу мәсилини музакирә қилған. Йиғинда бәзи мутәхәссисләр шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати астанадики йиғинда өзиниң йеңи тәрәққият нишанини бәлгиләп чиқиши керәкликини, бу, мәзкур органниң давамлиқ пут тирәп туруши вә яки мәвҗутлуқтин қелишидин ибарәт муһим мәсилә болуп қалғанлиқини илгири сүргән.

Лекин йәнә бәзи анализчилар, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң истиқбалиниң қараңғу икәнликини, русийиниң йеқиндин бери мәзкур органниң күчини аҗизлаштурушқа тиришиватқанлиқини билдүрмәктә. Бу қараштики мутәхәссисләрниң бири түркийә истратегийә тәтқиқат орниниң мәсули доктор синан оган әпәндидур. У мундақ дәйду: "шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати қурулған дәсләпки вақитта дуняниң вәзийити башқичә иди. Лекин, һазир башқичә бир вәзийәт бар. Бу тәшкилат қурулған дәсләпки чағда көпрәк русийиниң тәсир даириси астида қалған. Лекин, кейинрәк хитайниң тәсир даириси күчийишкә башлиди. Хитай бу тәшкилатни қоллинип оттура асиядики тәсир күчини күчәйтишкә киришти. Шу сәвәбтин русийә шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиға тутқан позитсийисини өзгәртип, уни аҗизлаштурушқа башлиди. Шуңа русийә вә райондики дөләтләр юқириқи сәвәбләрдин шаңхәй һәмкарлиқ гуруһиға пассип муамилә қилмақта. Русийә йеқиндин бери коллектип бихәтәрлик келишимидики дөләтләр тәшкилатиға көпрәк әһмийәт беришкә башлиди. Хитай болса бу органға әза әмәс. Шу сәвәбләрдин мән шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатини районда келәчәк истиқбали бар бир тәшкилат, дәп қаримаймән."

Шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати 1996‏- йили қурулған шаңхәй келишимигә әза 5 дөләт асасида тәшкилләнгән болуп, хитай мәзкур тәшкилатниң әң муһим вә әң актип әзаси иди. Русийилик анализчилар шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң истиқбали хитай билән русийиниң һәмкарлиқиға мунасивәтлик икәнликини әскәртиду. Уларниң илгири сүрүшичә, русийә бу органниң мәвҗутлуқини сақлап қалмақчи болса, хитай вә қазақистан қатарлиқ дөләтләр билән һәмкарлишип, йеңи нишанни бәлгиләп чиқиши керәк.

Лекин бәзи анализчилар, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиға әза дөләтләрниң бәзи негизлик мәсилиләрдики мәнпәити пәрқлинидиғанлиқини, бу әһвал мәзкур органниң келәчәк тәрәққиятидики чоң тосалғуларниң бири икәнликини илгири сүрмәктә. Бу қараштики анализчиларниң әскәртишичә, хитайниң мәзкур тәшкилат арқилиқ еришмәкчи болған мәнпәити өзиниң сабиқ совет иттипақиға әза оттура асия түркий җумһурийәтлиридики сиясий, иқтисади тәсир күчини кеңәйтип, уйғурларниң оттура асиядики сиясий һәрикитиниң күчлүк бир еқимға айлинишини тосуштур. Шу сәвәбтин, хитай йеқинқи 10 йилдин бери бир тәрәптин аталмиш 3" хил күчләр"гә қарши турушни күчәп тәшәббус қилса, йәнә бир тәрәптин өзиниң оттура асиядики тәсир күчини үзлүксиз кеңәйтип, бу районға сиңип киришни илгириләп чоңқурлаштурған. Түркийә истратегийә тәтқиқат орнидики синан оган әпәнди мәнпәәт пәрқи вә хитайниң һәрикити райондики дөләтләрни әндишигә селип, уларниң ғәрб билән йеқинлишишиға түрткә болуватқанлиқини билдүрди.

У "бу тәшкилатқа әза дөләтләр ичидә мәнпәәт пәрқи мәвҗут. Русийә шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң башқа бир нуқтисида, хитай болса башқа бир нуқтида. Башқа дөләтләр русийә вә хитайниң тәсир даириси астида, болупму хитайниң тәсир даириси астида қеливатиду. Шу сәвәбтин оттура асиядики дөләтләр ғәрбтики башқа тәшкилатларға әза болуш арқилиқ хитай билән тәңпуңлуқни сақлашқа тиришмақта. Әсли шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати зор үмидләр вә пәрқлиқ вәзипиләрни чиқиш қилип қурулған тәшкилат иди. Лекин, һазирқи әһвалдин қариғанда, униң бурунқи вәзипә вә күч билән алға меңиши мумкин болмайдиғандәк қилиду" дәп көрсәтти.

Шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиға әза дөләтләр изчил хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң изчил тәнқидигә учрап келиватқан кишилик һоқуқ хатириси гуманлиқ дөләтләрдур. Шаңхәй гуруһидики дөләтләрниң кишилик һоқуқ хатирисини тәнқид қилғучилар, бу органниң хәлқара өлчәм вә қанун низамларни бир чәткә қайрип қоюп, өктичи күчләргә зәрбә беридиған мунбәргә айландурувалғанлиқини илгири сүрмәктә. Уларниң әскәртишичә, хитай бу тәшкилаттин уйғурларни бастуруш, уларниң оттура асиядики һәрикитини контрол қилиш үчүн пайдиланса, русийә билән өзбекистан чечәнләр вә ислами өктичи күчләрни бастуруш үчүн пайдилинип кәлгән. Бу қараштики анализчилар, шаңхәй гуруһидики дөләтләрниң келишим түзүп, аталмиш террорчи, бөлгүнчи вә диний әсәби күчләр вә яки бу хил қалпақ билән әйибләнгән өктичиләргә панаһлиқ бәрмәсликни, әгәр бу хил кишиләр байқалса уларни тутуп, дөлитигә қайтуруп беришкә келишкәнликини илгири сүриду. Синан оган әпәнди шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң буниңдин кейин қандақ йөнилишкә қарап меңиши уйғурларниң келәчәк истиқбали нуқтисидин муһим әһмийәткә игә икәнликини билдүрди.

У мундақ дәйду: "түркийини өз ичигә алған ғәрб әллириниң кишилик һоқуқ мәсилисидики туйғунлуқи билән, хитай вә шаңхәй гуруһидики башқа дөләтләрниң бу мәсилидики туйғунлуқи охшаш сәвийидә әмәс. Уларниң арисида чоң мусапә бар. Әгәр шаңхәй гуруһи районда күчлүк бир тәшкилат һалиға кәлсә, бу уйғурлар үчүн улар арзу қилидиған бир вәзийәт болмаслиқи мумкин. Чүнки бу әһвалда уйғур мәсилиси әһмийәт берилмәйдиған вә оттуриға қоюлмайдиған мәсилигә айлинип қалиду. Әммә бу тәшкилат аҗизлашса бу уйғур мәсилисиниң оттуриға қоюлушини асанлаштуриду. Шу сәвәбтин шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати билән уйғур мәсилисиниң алақидар икәнликини муәййәнләштүрүшкә болиду."