Analizchilar shangxey hemkarliq teshkilatining kélechiki qarangghu ikenliki heqqide toxtaldi

Shangxey hemkarliq teshkilati Uyghur jem'iyitige eng tonush bolghan rayon xaraktérlik teshkilatlarning biridur. Bu organning Uyghurlargha yéqindin tonush xelq'ara teshkilatlardin biri bolup qélishi uning xitay otturigha qoyghan bezi prinsiplarni qobul qilip, béyjingning Uyghur musteqilliq herikitini basturushigha hemnepes bolup kelgenliki bilen munasiwetlik. Kéler yili 2001‏- yili shangxeyde qurulghan mezkur teshkilatning 10 yilliqi toshidu. Bu munasiwet bilen eza döletler kéler yili 6‏- ayda qazaqistan paytexti astanagha yighilip, bu teshkilatning 10 yilliqini xatirileshke teyyarliq körmekte.

Analizchilarning eskertishiche, shangxey hemkarliq teshkilati qurulghan buningdin 10 yil burunqi ottura asiya we dunya weziyiti bilen 10 yil kéyinki bügünki ottura asiya we dunya weziyitide zor özgirishler yüz bergen. Bu heqte kéler yili 6‏- ayda chaqirilidighan astanadiki bashliqlar yighinida mezkur organning kélechek nishani we wezipisige da'ir mesililer jiddiy muzakirige qoyulushi mumkin. Bu munasiwet bilen yéqinda shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerdin kelgen mutexessisler rusiye paytexti moskwada yighin ötküzüp, mexsus bu mesilini muzakire qilghan. Yighinda bezi mutexessisler shangxey hemkarliq teshkilati astanadiki yighinda özining yéngi tereqqiyat nishanini belgilep chiqishi kéreklikini, bu, mezkur organning dawamliq put tirep turushi we yaki mewjutluqtin qélishidin ibaret muhim mesile bolup qalghanliqini ilgiri sürgen.

Lékin yene bezi analizchilar, shangxey hemkarliq teshkilatining istiqbalining qarangghu ikenlikini, rusiyining yéqindin béri mezkur organning küchini ajizlashturushqa tirishiwatqanliqini bildürmekte. Bu qarashtiki mutexessislerning biri türkiye istratégiye tetqiqat ornining mes'uli doktor sinan ogan ependidur. U mundaq deydu: "shangxey hemkarliq teshkilati qurulghan deslepki waqitta dunyaning weziyiti bashqiche idi. Lékin, hazir bashqiche bir weziyet bar. Bu teshkilat qurulghan deslepki chaghda köprek rusiyining tesir da'irisi astida qalghan. Lékin, kéyinrek xitayning tesir da'irisi küchiyishke bashlidi. Xitay bu teshkilatni qollinip ottura asiyadiki tesir küchini kücheytishke kirishti. Shu sewebtin rusiye shangxey hemkarliq teshkilatigha tutqan pozitsiyisini özgertip, uni ajizlashturushqa bashlidi. Shunga rusiye we rayondiki döletler yuqiriqi seweblerdin shangxey hemkarliq guruhigha passip mu'amile qilmaqta. Rusiye yéqindin béri kolléktip bixeterlik kélishimidiki döletler teshkilatigha köprek ehmiyet bérishke bashlidi. Xitay bolsa bu organ'gha eza emes. Shu seweblerdin men shangxey hemkarliq teshkilatini rayonda kélechek istiqbali bar bir teshkilat, dep qarimaymen."

Shangxey hemkarliq teshkilati 1996‏- yili qurulghan shangxey kélishimige eza 5 dölet asasida teshkillen'gen bolup, xitay mezkur teshkilatning eng muhim we eng aktip ezasi idi. Rusiyilik analizchilar shangxey hemkarliq teshkilatining istiqbali xitay bilen rusiyining hemkarliqigha munasiwetlik ikenlikini eskertidu. Ularning ilgiri sürüshiche, rusiye bu organning mewjutluqini saqlap qalmaqchi bolsa, xitay we qazaqistan qatarliq döletler bilen hemkarliship, yéngi nishanni belgilep chiqishi kérek.

Lékin bezi analizchilar, shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerning bezi négizlik mesililerdiki menpe'iti perqlinidighanliqini, bu ehwal mezkur organning kélechek tereqqiyatidiki chong tosalghularning biri ikenlikini ilgiri sürmekte. Bu qarashtiki analizchilarning eskertishiche, xitayning mezkur teshkilat arqiliq érishmekchi bolghan menpe'iti özining sabiq sowét ittipaqigha eza ottura asiya türkiy jumhuriyetliridiki siyasiy, iqtisadi tesir küchini kéngeytip, Uyghurlarning ottura asiyadiki siyasiy herikitining küchlük bir éqimgha aylinishini tosushtur. Shu sewebtin, xitay yéqinqi 10 yildin béri bir tereptin atalmish 3" xil küchler"ge qarshi turushni küchep teshebbus qilsa, yene bir tereptin özining ottura asiyadiki tesir küchini üzlüksiz kéngeytip, bu rayon'gha singip kirishni ilgirilep chongqurlashturghan. Türkiye istratégiye tetqiqat ornidiki sinan ogan ependi menpe'et perqi we xitayning herikiti rayondiki döletlerni endishige sélip, ularning gherb bilen yéqinlishishigha türtke boluwatqanliqini bildürdi.

U "bu teshkilatqa eza döletler ichide menpe'et perqi mewjut. Rusiye shangxey hemkarliq teshkilatining bashqa bir nuqtisida, xitay bolsa bashqa bir nuqtida. Bashqa döletler rusiye we xitayning tesir da'irisi astida, bolupmu xitayning tesir da'irisi astida qéliwatidu. Shu sewebtin ottura asiyadiki döletler gherbtiki bashqa teshkilatlargha eza bolush arqiliq xitay bilen tengpungluqni saqlashqa tirishmaqta. Esli shangxey hemkarliq teshkilati zor ümidler we perqliq wezipilerni chiqish qilip qurulghan teshkilat idi. Lékin, hazirqi ehwaldin qarighanda, uning burunqi wezipe we küch bilen algha méngishi mumkin bolmaydighandek qilidu" dep körsetti.

Shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletler izchil xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining izchil tenqidige uchrap kéliwatqan kishilik hoquq xatirisi gumanliq döletlerdur. Shangxey guruhidiki döletlerning kishilik hoquq xatirisini tenqid qilghuchilar, bu organning xelq'ara ölchem we qanun nizamlarni bir chetke qayrip qoyup, öktichi küchlerge zerbe béridighan munberge aylanduruwalghanliqini ilgiri sürmekte. Ularning eskertishiche, xitay bu teshkilattin Uyghurlarni basturush, ularning ottura asiyadiki herikitini kontrol qilish üchün paydilansa, rusiye bilen özbékistan chéchenler we islami öktichi küchlerni basturush üchün paydilinip kelgen. Bu qarashtiki analizchilar, shangxey guruhidiki döletlerning kélishim tüzüp, atalmish térrorchi, bölgünchi we diniy esebi küchler we yaki bu xil qalpaq bilen eyiblen'gen öktichilerge panahliq bermeslikni, eger bu xil kishiler bayqalsa ularni tutup, dölitige qayturup bérishke kélishkenlikini ilgiri süridu. Sinan ogan ependi shangxey hemkarliq teshkilatining buningdin kéyin qandaq yönilishke qarap méngishi Uyghurlarning kélechek istiqbali nuqtisidin muhim ehmiyetke ige ikenlikini bildürdi.

U mundaq deydu: "türkiyini öz ichige alghan gherb ellirining kishilik hoquq mesilisidiki tuyghunluqi bilen, xitay we shangxey guruhidiki bashqa döletlerning bu mesilidiki tuyghunluqi oxshash sewiyide emes. Ularning arisida chong musape bar. Eger shangxey guruhi rayonda küchlük bir teshkilat haligha kelse, bu Uyghurlar üchün ular arzu qilidighan bir weziyet bolmasliqi mumkin. Chünki bu ehwalda Uyghur mesilisi ehmiyet bérilmeydighan we otturigha qoyulmaydighan mesilige aylinip qalidu. Emme bu teshkilat ajizlashsa bu Uyghur mesilisining otturigha qoyulushini asanlashturidu. Shu sewebtin shangxey hemkarliq teshkilati bilen Uyghur mesilisining alaqidar ikenlikini mu'eyyenleshtürüshke bolidu."