“Qizillarning shinjangdiki meghlubiyiti”: shéng shiseyning eslimisidiki rast-yalghanlar

1950-Yillarda jallat shéng shiseyning Uyghur élidiki 12 yilgha sozulghan mustebit hökümranliqi heqqide teywende turup yazghan eslimisi xitay chong quruqluqidiki kommunistlar hakimiyiti bilen tirkishish halitide turuwatqan gomindangchilar arisida ghulghula qozghaydu.
Ixtiyariy muxbirimiz qutlan
2013.01.16
péchkimu-merkizi-halqimu-305.jpg Amérikiliq xitay ishliri tetqiqatchisi allén wayting shéng shisey bilen hemkarliqta tüzüp chiqqan “Shinjang: péchkimu yaki merkizi halqimu?” namliq kitab. 1958-Yili.
RFA/Qutlan

Teywendiki köp qisim nopuzluq shexsler shéng shiseyning eslimisidiki bayanlarning toqulma ikenlikini hemde uning bu kitabni özini aqlash üchün yazghanliqini ilgiri sürgen bolsa, yene bir qisim kishiler shéng shiseyning teripini alidu.

Shu mezgillerde amérikiliq xitay ishliri tetqiqatchisi allén wayting shéng shiseyning bu eslimisini in'gliz tiligha terjime qilidu hemde uninggha “Qizillarning shinjangdiki meghlubiyiti” dep mawzu qoyidu. 1958-Yili wayting shéng shisey bilen hemkarliqta “Shinjang: péchkimu yaki merkizi halqimu?” namliq kitabni tüzüp amérikining mishigan dölet uniwérsitéti neshriyati teripidin neshr qilduridu. Bu kitabning birinchi qismi waytingning aptorluqidiki “Sowétlar ittipaqining 1933-yilidin 1949-yilighiche bolghan shinjang istratégiyisi” namliq eserdin, ikkinchi qismi shéng shiseyning aptorluqidiki “Qizillarning shinjangdiki meghlubiyiti” namliq eslimidin teshkil tapidu.

Biz jallat shéng shiseyning mezkur toplamgha kirgüzülgen “Qizillarning shinjangdiki meghlubiyiti” namliq eslimisi heqqide tepsiliy melumat élish üchün türkiye hajitöpe uniwérsitéti tarix fakultétining dotsénti, doktor erkin ekrem bilen söhbet élip barduq.

Doktor erkin ekrem ependi shéng shiseyning bu kitabni yézishtiki meqsiti heqqide toxtilip, uning Uyghur élige hökümranliq qilghan yillarda xitay merkiziy hökümitining testiqisiz sowétlar ittipaqi bilen pewqul'adde yéqin munasiwet qurghanliqini, hetta Uyghur élini sowét ittipaqining bir ittipaqdash jumhuriyiti qilish üchün stalin'gha teklip bergenlikidek “Gunah” lirini yoshurush muddi'asi bilen yazghanliqini tekitlidi.

Erkin ekrem yene shéng shiseyning eslimisining birinchi bétidiki “Shinjang adettin tashqiri güzel bir makan, egerde men bir sen'etkar yaki sénariye yazghuchisi bolghan bolsam bu ölke heqqide yüzligen yétük eserlerni yézip uning mislisiz güzellikini dunyadiki milyonlighan tamashibinlargha anglatqan bolatti” dégen bayanliri heqqide toxtilip mundaq dédi: “Shéng shisey özining Uyghur élide oynighan rezil oyunlirini perdazlap körsitish üchün mushundaq bayanlar bilen oqurmenlerni aldimaqchi bolghan. Melumki, shéng shiseyning hayatidiki hoquqi eng küchlük, tesiri eng zor bolghan mezgiller uning Uyghur élige mustebit hökümran bolghan yilliri idi. Teywen'ge barghandin kéyin bundaq imtiyazdin mehrum boldi, axirqi ömrini yoshurun halda wehime ichide ötküzdi. Éhtimal u burunqi seltenitini eslep mushundaq bayanlar bilen öz-özige teselli bergen bolsa kérek.”

Erkin ekrem shéng shisey eslimiside körsitilgen 1933-yilidin 1944-yilighiche bolghan ariliqta Uyghur élide qamaqqa we ölüm jazasigha höküm qilin'ghan her millet mehbuslirining sanining yalghan ikenlikini, buning peqet shéng shiseyning bashqilarni aldash üchün toqup chiqarghan saxta melumati ikenlikini ilgiri sürdi. Shuning bilen bir waqitta, u yene shéng shiseyning eslimisining axirigha bérilgen siyasiy mehbuslarning iqrarnamilirining rast-yalghanliqini peqet arxip matériyallirigha tayinipla höküm qilghili bolidighanliqini eskertti.

Axirida u shéng shiseyning eslimisidiki bir qisim tarixiy yilnamiler hemde sowét ittipaqi bilen munasiwetlik bolghan bezi bayanlarning tarixshunasliq nuqtisidin melum paydilinish qimmitige ige ikenlikini, emma uning Uyghur élidiki hökümranliqini perdazlap körsetken bayanlirining saxtiliqini tekitlidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.