Tarixta qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyetlirini xatirilesh murasimi

Süret, sherqiy türkistan köchmenler jemiyitining uyushturushi bilen 2010 ‏- yili 11 ‏- ayning 7 ‏- küni jemiyet merkizide ötküzülgen sherqiy türkistan jumhuriyetlirini xatirilesh murasimidin bir körünüsh.

Murasimgha, milletchi heriket partiyisi, türkiye partiyisi, milletchi we muhafizikar partiyisi qatarliq siyasiy partiyilerning wekilliri, istanbulda pa'aliyet qiliwatqan sherqiy türkistan ammiwi teshkilat mes'ulliri we istanbulda yashawatqan Uyghur qazaqlardin er ‏- ayal bolup köp sanda kishi qatnashti.

Murasim, sherqiy türkistan we türk dunyasining shéhitlirigha hörmet bildürüp bir minutluq sükütte turush we istiqlal marshi oqush bilen bashlandi. Murasimda sherqiy türkistan köchmenler jem'iyitining re'isi yaqupjan échilish nutqi sözlidi. Murasimda, yeditepe uniwérsitétning oqutquchisi proféssor mehmet saray ependi, "türkistan hökümetliri néme üchün muwapiqiyet qazinalmidi?" dégen témida, manisa jelal bayar uniwérsiti til ‏- edebiyat fakultéti tarix bölümining oqutquchisi doktor emin kirkil ependi, "milletlerning musteqilliq dewride sherqiy türkistanda tünji musteqilliq mesilisi we qeshqer hökümiti", dégen témida, manisa jelal bayar uniwérsiti til ‏- edebiyat fakultéti tarix bölümining oqutquchisi doktor ömer qul ependi, "impériyalistlar otturisida bir musteqilliq dastani, 1944 ‏- yili sherqiy türkistan weqeliri", dégen témida söz qildi.

Manisa jelal bayar uniwérsitéti til ‏- edebiyat fakultéti tarix bölümining oqutquchisi doktor emin kirkil ependi, "milletlerning musteqilliq dewride sherqiy türkistanda tünji musteqilliq mesilisi we qeshqer hökümiti", dégen témida söz qilip mundaq dédi: "20 ‏- eserning deslepki yilliri dunya tarixigha qaraydighan bolsaq, dunyada chong bir özgirishler bolghan, yéngiliqlar meydan'gha chiqqan, büyük impératorluqlar yimirilgen, yéngi döletler qurulghan. Asaret astida qalghan milletler musteqilliqqa érishken bir dewr idi. Milletlerning musteqil bolush dewri dep tonulghan bu zamanlarda, yawrupa we asiya döletlirining xeritiliri qaytidin sizip chiqildi. Emma türkistan jughrapiyisi özgermidi. Türkistan dégen yer esli türkler yashighan bir jughrapiye we bügünki sherqiy türkistan dégen yer bolsa miladiyidin 100 yillar ilgiri türkler yashighan yer. Xitay tarixta türklerdin qoghdinish üchün seddichin sépilini yasighan bolsimu kéyinki dewrlerde ottura asiyagha köz tikip bir qanche qétim sherqiy türkistanni ishghal qildi. Eng axirida 19 ‏- esirde yaqupxan bedölet hakimiyiti manjular teripidin aghduruldi. Shuningdin biri sherqiy türkistan toxtimay heriketlinip keldi. Bügünki künde dunyada qanchilik insan qélipidin chiqqan jinayetler bolsa hemmisi u yerde ishliniwatidu. Bu dewr uyghinish dewri, elwette bu jinayetchiler jawabsiz qalmaydu."

RFA Photo / Arslan

 
Adette tarixy weqelerni tetqiq qilghanda shu dewrning we rayonning siyasiy weziyitini döletler arisidiki küch tengpungluqi tekshürüp éniqlinidu. Yaqupxan dewride, 1933 ‏- yilidiki sherqiy türkistan hökümiti dewride, bir terepte xitay, bir terepte rusiye, yene bir terepte yaponiye, bular asiya urushini élip bériwatatti. Yene bir terepte rusiye bilen gherb döletliri we en'gliye riqabetlishiwatqan bolup, en'gliye rusiyining déngizda aldini tosushqa urunuwatqan bir weqeler bolghan. Mushundaq bir dewirde yeni 1931 ‏- yillarda urush heriketlinish ewj aldi. Bu heriketler jeryanida, xitay hakimiyitining rayonda yürgüzgen éghir bésim sewebidin buninggha qarshi chiqish bash tartip bolalmaydighan weziyetke keldi, we küresh bashlandi 1933 ‏- yili 9 ‏- 10 ‏- aylarda xojiniyaz hajining herikitining meydan'gha chiqishi bilen muhim yéngiliqlar otturigha chiqti. Bu yerde emirler herikitinimu bu heriketlerning aldinqi qatardiki heriket dep hésablishimiz lazim. Bu dewirde, memet'imin bughra, xojiniyaz haji qatarliq kishiler öz yurtlirida yurt mötiwerliri bolup tonulghan xelq arisida étibargha élin'ghan kishiler idi. 1933 ‏- Yili chong ümidler bilen qurulghan bu sherqiy türkistan islam jumhuriyiti, rehberlerning öz ichide pikir oxshashmasliq perqliri bolghanliqi üchün mustehkem bolalmidi we kütken meqsetke yételmidi.

Sherqiy türkistan hökümitining qurulush basquchliri

Doktor emin kirkil ependi sherqiy türkistan hökümitining qurulush basquchliri heqqide toxtilip mundaq dédi: bu hökümetning qurulush basquchida nahayiti muhim nishanlar otturigha qoyuldi. Ichki kabinning qurulushi, asasiy qanunning tüzülüshi, sherqiy türkistan islam jumhuriyiti ay yultuzluq kök bayraqni döletning resmi bayriqi dep testiqlishi. Kéyinki sherqiy türkistan azadliq heriketliri bu bayraqni dölet simwoli dep tonup qollandi. Bu döletning muhim ishliridin biri, bu hökümet deslepte xitaydin azat bolghandin kéyin xitay bilen düshmenlishiwatqan döletler bilen munasiwet ornatti. Deslepte en'gliye we türkiye bilen diplomatiye munasiwet ornatti. Xelq'arada kütken yardemni qolgha keltürelmigen. Bu jeryanida, bir tereptin gherbiy türkistan sowét ishghal astida bolghanliqi üchün sowit ittipaqi sherqiy türkistan hökümitidin qayghulandi we ulargha yardem qilmidi. Sherqiy türkistan musteqilliqining rusiye hakimiyet astidiki gherbiy türkistan'gha tesir körsitishning aldini élish üchün bir türküm tedbirlerni aldi. Bu yerde sherqiy türkistan hökümitining tashqi munasiwetliride hindistan bilen élip barghan diplomatiye munasiwette muweppeqiyet qazan'ghanliqini körüwalghili bolidu. Bu hökümet hindistan bilen zich munasiwet ornatqan. Shu sewebtin bolsa kérek, 1933 we 1940 ‏- yilidin kéyinki sherqiy türkistan köchmenlirining hindistan'gha köchüp kétishi we hindistanni yashash üchün tallighanliqi bu dölet bilen yaxshi munasiwet qurghanliqining netijisi. Türkiye u dewirdiki tashqi siyasettiki eng yéqin munasiwet qurghan dölet.

1933 ‏- Yili qurulghan sherqiy türkistan hökümitining asasiy qanunining ehmiyiti

Doktor emin kirkil ependi 1933 ‏- yili qurulghan sherqiy türkistan hökümitining asasiy qanunining ehmiyiti heqqide söz qilip mundaq dédi: sherqiy türkistan hökümitining asasiy qanun tüzümi nahayiti diqqetni tartidighan bir qanun idi. Bu asasiy qanun milliy döletni idare qilish üchün tüzülgen. Bu u dewrning milliy oyghinishning meydan'gha chiqqanliqini we 1933 ‏- yilidiki heriketning türk milletchilikning herikiti ikenlikini ipadileshte muhim. Bu asasiy qanun'gha sherqiy türkistandiki xitaygha qarshi chiqqan pütkül türk millitini we yaki xitaygha qarshi pütkül rayon we milletlerni birleshtürüsh we xitaygha qarshi bir küch meydan'gha chiqirishni meqset qilip tüzülgenliki jehettin ehmiyetke ige.

Hökümetning aghdurulushi üchün sowét ittipaqining oynighan roli

Doktor emin kirkil ependi 1933 ‏- yili qurulghan sherqiy türkistan hökümitining aghdurulushida sowét ittipaqining oynighan roli heqqide toxtilip mundaq dédi: "sowét ittipaqining bu rayondiki bir türküm küchliri, bu hökümetni qisqa waqit ichide aghduruwetti. Sowét ittipaqi, hökümetni qurghan rehberliri otturisidiki bir türküm pikir oxshimasliqini meydan'gha chiqirip, küshkürtüp, öz ‏- ara pikir ‏- ixtilap peyda qilghan. Buning netijiside yaxshi netijiler kütülüwatqan bu hökümet, arzu qilin'ghan netijini qolgha keltürelmidi we sherqiy türkistandiki xitay ‏- türk urushi, bir tereptin xitayning bu rayonni ikkinchi qétim ishghal qilishi, heriket rehberlirining kup qismining öltürülüshi, yene bir tereptin rusiyining bu rayondiki tesiri we éshiwatqan bésim netijiside, bezi sherqiy türkistanliqlarning gherbiy türkistan'gha köchüshke mejbur bolishi, bir qisimining hindistan'gha köchüp kétishi, bu heriketning yérim yolda qélishqa seweb boldi. Bu elwette asan bir köresh emes, bu körüshte xelq'ara yardemni qolgha keltürmestin, bir döletning étirap qilinishi, idare qilip yürgüzülüshi, dawam qilishi asas ish emes. Bügünki kündimu sherqiy türkistan dawasigha ige chiqish we dawani yuqiri basquchqa élip chiqishtiki eng chong kemchilliktin biri xelq'araning yardem qilmasliqi, dep oylaymen. Bügünki künde musteqilliqini qolgha keltürelmigen xelq omumiy jehettin élip éytqanda epsuslinarliq bilen dunyada peqet sherqiy türkistandin bashqa héch qandaq bir yer qalmidi. Ata yurtning musteqil, qérindashlirimizning özige özi xoja bolidighan bir yurtqa aylinishni arzu qilimen. Her qandaq weziyette bu jehette qedem basqan pütkül qérindashlirimizni xatirlesh bizning wapadarliq mejburiyitimiz, kichik qedem bilen bashlap chong qedem bésilishini, chong ishlarning wujutqa chiqishini arzu qilimen. Kök bayraqning u yerlerde lepildiginini körüshke allah bizni nésip qilghay."

Yighinda yene manisa jelal bayar uniwérsiti til ‏- edebiyat fakultéti tarix bölümining oqutquchisi doktor ömer qul ependi, "impériyalistlar otturisida bir musteqilliq dastani, 1944 ‏- yili sherqiy türkistan weqeliri", dégen témida söz qilip mundaq dédi: "xitay, sherqiy türkistanda 1944 ‏- yilidiki heriketning tesirini we bu heriketning néme üchün musteqilliqqa aylinalmighanliqining sewebini bilishte xitay tarixlirigha qarap chiqishqa toghra kélidu. 1911 ‏- Yili xitayda sung jungshenning bashchiliqida jumhuriyet élan qilindi. 1925 ‏- Yili sung jungshen ölgendin kéyin uning ornigha jangkeyshi keldi. Milletchi xitay gomindang hakimiyiti, 1911 ‏- yildin 1949 ‏- yilghiche bolghan ariliqta sherqiy türkistanni qoshup pütkül xitayni idare qildi. 1925 ‏- Yili sung jungshen ölgendin kéyin xitayda bir kommunizm éqimi meydan chiqti we kommunizm bilen gomindang otturisida urush partlidi. Bu dewirde xitaylar sherqiy türkistandiki tesirini yoqatti. Bu yerge belgiligen waliy emeldarlar merkizi hökümetke xiyanet qildi. 1940 ‏- Yillardin bashlap kommunizm bilen milletchi gomindang otturisida ichki urush bashlandi. Bu dewirde yang zingshin we jin shurindin kéyin eng chong xiyanetchi shéng shiseyning 1933 ‏- yildin 1944 ‏- yilghiche sherqiy türkistanda yürgüzgen wehshiyane zulum we bésim bilen bashqurup keldi. Mushundaq bir weziyette epsuslinarliq bilen xitayda yüz bergen bu siyasiy weziyette, xitaydin ayrim musteqil dölet qurushni meqset qilin'ghan sherqiy türkistan, tibet we ichki mongghulistandiki heriketlerni héch qandaq bir küch qollimidi. Chünki musteqil en'gliye we amérika döletler xitaydiki kommunizmgha qarshi ichki heriketler sewebidin xitayning zémin pütünlükini qoghdighan. Bu sewebtin xitaydin ayrilip musteqil dölet qurush meqset qilin'ghan heriketlerni qollimighan. Rusiye bir az yardem qilghan emma rusiye öz menpe'etliri üchün yardem qilghan."

Sowét ittipaqining sherqiy türkistan jumhuriyitige qarita tutqan meydani

Doktor ömer qul ependi 1944‏- yili qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining yimirilishide sowét ittipaqining oynighan roli heqqide toxtilip mundaq dédi: "sowét ittipaqi ottura asiya hakimiyet yürgüzgen bolsimu sherqiy türkistanni xitaydin öz hakimiyet astigha alalmaydighanliqini bilgenliki üchün rusiye shundaq siyaset yürgüzdi. Sherqiy türkistanda öz menpe'etliri üchün heriket qilidighan hökümetni qollash, bu xil usulda xitayni buning bilen meshghul qilip, küchini ajizlashturush, musteqilliq heriketni öz menpe'etige toghra kelmise qollimasliq siyaset oynidi. Qaraydighan bolsaq, 1933 ‏- yili shéng shiseyni emeldar qilghan küch sowét ittipaqi. 1944 ‏- Yilidiki kélishim qildurghan küchmu sowét ittipaqi."
 
Doktor ömer qul ependi sözide yene sherqiy türkistanning musteqilliqining mongghulistanning musteqilliqi üchün qurban qilin'ghanliqini ilgiri sürüp mundaq dédi: "sherqiy türkistan armiyisi manasqa kélip toxtilidu, néme üchün ürümchige kirishke 130 kilomitér qalghanda toxtilitidu? buning jawabi, 1945 ‏- yili 2 ‏- ayning 4 ‏- künidin 9 ‏- künigiche yalta yighini ötküzüldi we sowét ittipaqi 2 ‏- dunya urushida amérika qoshma shitati we en'giliyidin mongghulistanning musteqil bolushini we xitaydin mongghulistanning musteqilliqini étirap qilishni telep qilidu. Bu yighinda bu mesilining xitay bilen rusiye otturisida hel qilinishni qarar qilidu we bu ikki dölet öz ‏- ara muzakire élip bérish netijiside, xitay mongghulistanni musteqil dölet dep étirap qilishning bedilige, sherqiy türkistandiki musteqilliq heriketlerni rusiyining qollimasliqini shert qilidu, netijide rusiye buni qobul qilidu we sherqiy türkistan héch qandaq küchning qollishigha érishelmey yalghuz qalidu."

Doktur ömer qul ependi sözide yene sherqiy türkistan jumhuriyitining put tirep turalmasliqning bashqa seweblirini otturigha qoyup mundaq dédi: "u dewirde amérika kommunizmning xitayda hakimiyet qurushning aldini élish üchün xitayning zémin pütünlükini qoghdighan. Bu heqte merhum eysa yüsüp aliptékin söz qilip, sherqiy türkistan jumhuriyitining put tirep turalmasliqtiki muhim seweblerdin birsi amérikining sherqiy türkistan'gha yardem qilmasliqtin boldi dep bildürgen. En'giliyimu amérika bilen oxshash pikirde ching turghan, sherqiy türkistan quruqluqqa jaylashqan bir dölet bolup, sherqiy türkistanning sirtqa yüzlineleydighan birla chiqish yoli hindistan idi, sirttin yardem alalaydighan yol hindistan idi. Epsuslinarliq bilen u dewrlerde en'gliye hindistanni kontrol astida tutuwatqan dewr bolghachqa yardem qilishtin bash tartqan we 1944 ‏- yilidiki sherqiy türkistan herikiti üchün sirttin yardem élishta chong bir tosalghu bolghan. Yaponiye impériyalist dölet idi, asiyani istila qilish herikiti élip barghan. Emma sherqiy türkistanliqlar yaponiyidin yardem kütken bolsimu, qollishigha érishelmigen. Mongghulisitan sowét ittipaqining mesliheti bilen 1943 ‏- yillarda sherqiy türkistandiki heriketlerni qollidi, qoral bérish we herbiy jahazlarni yardem qildi, emma bularning hemmisi mongghulisitanning menpe'eti üchün qilin'ghan bir yardem, buning meqsiti xitayni teshwishke sélish we mongghulistan bilen xitay otturisida bir tosalghu peyda qilish idi."
 
Ömer qul ependi sözining axirida mundaq dédi: "10 nechche yillar bilimsiz qalghan xelq arisida, xelq'ara siyasiy weziyetni chüshinidighan, kelgüsini perez qilalaydighan siyasetchilerni chiqiralmidi. Bu sewebtin sherqiy türkistanda semimiy bir shekilde meydan'gha chiqqan heriketlerni muweppeqiyetlik axirlashturalmidi. Aridin 76 yil ötken bolsimu ottura asiyada sherqiy türkistan mesilisi 1944 ‏- yilidiki shert shara'itlardin téximu arqigha chékinip ketti. Sherqiy türkistanliqlar kelgüsi 10 yil ichide heqiqiy musteqilliqni tebrikleshni xalaydighan bolsa bügünki weziyetni toghra bir shekilde mulahize qilishi kérek. Musteqilliq, bu muqeddes dewagha her bir sherqiy türkistanliqlarning hésab we ré'aya qilmastin qérindashliq we birlik ichide xizmet qilishini telep qilidu."

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.