Шветсийә ташқи ишлар министирлиқи 2007 - йиллиқ инсан һәқлири доклатини елан қилди
Мухбиримиз йалқун хәвири
2008.05.26
2008.05.26
Бу йил елан қилинған 2007 - йиллиқ дунядики дөләтләрниң инсан һәқлири әһвали доклатида хитайниң инсан һәқлири әһвалиға бурунқидәк алаһидә орун аҗритилған болуп хитай дөлитиниң омуми түзүлмисигә мундақ баһа бәргән "хитай бир партийә контроллиқидики әркин сайлам болмиған бир диктатор дөләт. Бу дөләттә сияси өктичилик,сөзләш әркинлики, ахбарат әркинлики,тәшкилатларға оюшуш әркинлики вә диний әркинлик қаттиқ чәкләнгән ,хәлқниң иқтисади, иҗтимаий вә мәдәний һоқуқлири хитайдики чоң иқтисади тәрәққиятниң қурбаниға айланған болуп, иқтисади ислаһат елип берилғили 30 йилдин ашқан болсиму , йәнила 300 милйондин артуқ киши наһайити намрат һаләттә яшайду.
Шәхсләрниң адәм содиси зор дәриҗидә кеңәйгән.Хитай сотиниң инсанларға өлүм җазаси бериши омумйүзлүк сақлиниватқан әһвал болуп, 2006 - йиллиқ статистикиға қариғанда 2790 адәмниң өлүм җазасиға һөкүм қилинғанлиқи мәлум. Гәрчә хитай қанунида җинайәтчиләрни қийнаш чәкләнгән болсиму 2005 - йили бирләшкән дөләтләр тәшкилати хадиминиң тәкшүрүши қийнап сорақ қилишниң йәнила еғир әһвалда мәвҗут икәнликини көрситип бәрди, болупму қанунсиз тутуп туруш ,қамап қоюш қилмиши адәткә айланған омумйүзлүк әһвал болуп, олимпик мусабиқиси башлиниш алдида турған бүгүнки күндиму бу әһвал техиму еғирлашмақта" .
Инсан һәқлири доклатиниң хитай қисми җәми 21 бөлүмдин тәркип тапқан болуп, доклатта хитай пуқралириниң капаләткә игә болушқа тигишлик һоқуқлири хитай һөкүмити тәрипидин қандақ дәпсәндә қилиниватқанлиқи мушу 21 бөләк ичидә бир қәдәр тәпсилий баян қилинған. Инсан һәқлири доклатиниң бир бөлики мәхсус хитайдики аз санлиқ милләтләр дәп аталған уйғур, тибәт, моңғул қатарлиқ милләтләргә беғишланған болуп, өз юртлирида көп санлиқ нопусни тәшкил қилған бу милләтләрниң хитай һөкүмитиниң бу районларға хитай нопусини пиланлиқ йөткәп орунлаштуруши нәтиҗисидә өз юртлирида аз санлиққа айлинип, тили, мәдәнийити вә өрп-адитиниң җиддий хирисқа дуч келиватқанлиқини әскәрткән.
Доклатниң уйғурларға беғишланған қисмида мундақ баянлар берилгән: хитай хәлиқ җумһурийити бу районни игилигәндә %6 әтрапида болған хитай нопуси бүгүнки күндә көпийип уйғурларниң нопусидин ешип кәткән. 80 - Йиллардин башлап хитай һөкүмитиниң бу районға қаратқан контрол қилиш ,бастуруш сиясити техиму қаттиқ күчәйгән болуп, уйғурларниң диний әркинликини чәклигәндин сирт , уларни қанунсиз тутуп туруш ,қамаққа елиш, өлүм җазаси бериш қатарлиқ вастилар билән җазалашни ашурған. Хитай һөкүмитиниң өткән йили бәргән мәлуматидин қариғанда , хитайниң қанун органлири миңлиған уйғурларға дөләт бихәтәрликигә хәвп йәткүзди дегән сәвәб билән өлүм җазаси бәргән вә қамаққа алған. Униңдин сирт хитай һөкүмити террорчилиққа қарши туруш күришини суйиистемал қилип, охшимиған көз қараштики кишиләрни қолға елип җазалаш салмиқини ашурған.
Гәрчә шветсийә ташқи ишлар министирлиқи тәрипидин елан қилинған бу кишилик һоқуқ доклатида хитайниң инсан һәқлири әһвали қаттиқ тәнқид қилинған вә хитай һөкүмитиниң бир диктатор дөләт икәнлики муәййәнләштүрүлгән болсиму , әмма шветсийә һөкүмитиниң хитай билән болған инсан һәқлири диялогидики йетәрсиз тәрәплири изчил түрдә өктичи партийиләрниң вә бир қисим сиясийонларниң қаттиқ тәнқидигә учрап кәлмәктә.Улар шивитсийиниң хитай билән болған сода мунасивити шивитсийиниң хитайниң инсан һәқлири дәпсәндичиликлирини тәнқид қилишини пассип орунға чүшүрүп қуюватиду дәп қаримақта.