Prézidént obama siyasiy mehbuslar mesiliside xitaygha bésim ishlitishke chaqirildi

Qamaqtiki nobél tinchliq mukapati sahibi lyu shyawbo we uning nezerbend astidiki ayali lyu shya qatarliq xitay wijdan mehbuslirining mesilisi heqqide chaqirilghan guwahliq bérish yighinini amérika dölet mejlisi we hökümitining ortaq bashqurushidiki xitay ishlar komitéti uyushturghan.

Yighinda guwahliq bergen amérika “Démokratiye shu'an” namliq kishilik hoquq teshkilatining wekili patrik grifisning ilgiri sürüshiche, lyu shyawbo mesilisi noqul xitayning edliye igilik hoquq da'irisidiki mesile emes, belki u bir xelq'ara kishilik hoquq mesilisidur.

Patrik grifis: doktor lyu shyawboni jazalash pikir erkinlikini tinch yollar bilen ipadileshni qoghdash toghrisidiki xelq'ara qanun'gha pütünley xilap. Xitay ichki qanuni tinch siyasiy heriketlerni aghdurmichiliq bilen eyiblep basturghan teqdirdimu, bu xil xelq'ara qoghdash yenila küchke ige. Xitay hökümiti “Lyu shyawboni jinayi ishlar qanuni boyiche jazaliduq” dep körsetsimu, biraq bu put tirep turalmaydu. Shuning bilen birge, xelq'ara qoghdashqa érishken hoquqlargha buzghunchiliq qilish xelq'ara jama'etchilik köngül bölidighan mesilidur. Bu hergizmu noqul bir döletning edliye we igilik hoquq da'irisidiki mesile emes, dep körsetti.

Lyu shyawbo 2008‏-yili xitay öktichilirining démokratik islahat élip bérish, kishilik hoquq, axbarat erkinliki, edliye musteqilliqi we az sanliq milletler hoquqi qatarliq mezmunlardiki “2008‏-Nizamnamisi” namliq höjjetni tüzüshke yétekchilik qilghan.

Biraq xitay hökümiti 2009-yili lyu shyawboni qolgha élip, 11 yilliq qamaq jazasigha buyrughan. Ayali lyu shyani a'ilisige nezerbend qilghan. Halbuki, nobél komitéti lyu shyawboning “Uzun mezgil tinch yollar bilen asasiy kishilik hoquq üchün küresh qilghanliqi” ni ilgiri sürüp, uninggha 2010‏-yilliq nobél tinchliq mukapati bergen.

Charshenbe künki guwahliq bérish yighinida patrik grifis lyu shyawboning ayalining nezerbend qilinishi heqqide toxtilip: herqandaq bir ichki yaki xelq'ara qanun, héchqandaq jinayet bilen eyiblenmigen bir kishini qerelsiz tutup turushqa we yaki nobél mukapati sahibining ayali bolghanliqi üchün eyibleshke hoquqluq emes, dep körsetti.

Uning ilgiri sürüshiche, b d t qanunsiz tutqun qilishqa qarshi turush xizmet guruppisi ularni dawamliq tutup turush xelq'ara qanun'gha xilap, dep élan qilghan bolsimu, biraq lyu shyawbo we uning ayalining ehwalida héchqandaq özgirish bolmighan.

Amérika démokratiyini algha sürüsh fondi jem'iyitining re'isi karl gérshman yighinda guwahliq bergen shexslerning biri. U, xitayda muqimsizliqning küchiyiwatqanliqini agahlandurup, lékin bu xil muqimsizliqni sistémidiki qanunsizliq keltürüp chiqiriwatqanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: pa'aliyetchi chén gu'angchingni hemmimiz bilimiz. Biz uning bilen bu yil 10-ayda bu yerde guwahliq bergen. Bu yilning bashliri uning bixeterlik organlirining nazaritidin baturluq bilen qéchip chiqishi, xitayda basturushning éghirliqini pash qilipla qalmay, xitay sistémisidiki qanunsizliqni ashkarilap qoydi. Bu xil qanunsizliq xitay jem'iyitidiki muqimsizliqning yiltizi. Xitayda ammiwi naraziliq herikiti dawamliq köpiyip, 1993‏-yili 9 ming700 qétim naraziliq weqesi yüz bergen bolsa, 2006‏-yili 90 ming qétimgha chiqqan. 2011-Yili 200 ming qétimgha yétip, her küni 500 qétim naraziliq weqesi yüz bergen.

U yene mundaq deydu: hökümetning tibettiki qattiq kontrolluqini urush rayonigha sélishturush mumkin. Naraziliqni diniy, siyasiy erkinlikning yoqluqi keltürüp chiqiriwatidu. 2009-Yildin buyan er-ayal bolup 95 tibetlik özini köydürdi. Uyghur medeniyitige qaritilghan izchil basturush, purset bérilmeslik, Uyghurlarni ashkara kemsitishke oxshash heriketler naraziliqni kücheytip, milliy ziddiyetni ötkürleshtürmekte.

Guwahliq bérish yighinigha jumhuriyetchi awam palata ezasi, xitay ishlar komitéti re'isi kirstofér simis riyasetchilik qilghan. Kirstofér simis xitayning pilanliq tughut, kishilik hoquq, Uyghur, tibet siyasiti we obama hökümitining xitay kishilik hoquq mesilisidiki pozitsiyisini izchil tenqid qilip kéliwatqan shexslerning biri.

U yighinda obamaning kishilik hoquq mesiliside xitaygha qattiq qol we ochuq-ashkara bolmighanliqini tenqidlep: men chin dilimdin shuni ümid qilimen. Prézidéntning lyu shyawbo heqqide yürektiki sözni qilishini kütimen. Men prézidéntning bu toghruluq söz qilishini kütken, biraq kishilik hoquq küni kélip ötüp ketken bolsimu, uningdin héchqandaq sada chiqmidi. Bügün buni siler telep qiliwatisiler. Biz buni aq saraygha yetküzimiz we aq sarayning béyjing bilen ochuq sözlishishini kütimiz, dep körsetti.

Yighinda xitay öktichi yazghuchisi yü jyé guwahliq bérip, prézidént obamaning xitaygha lyu shyawboni qoyup bérish toghruluq bésim ishlitishni telep qilghan. Uning ilgiri sürüshiche, junggoning démokratiyilishishi junggo xelqining noqul kompartiye istibdatliqigha xatime bérip, erkinlikke chiqish mesilisi emes, belki u bir xelq'ara mesile.

Yü jyé mundaq deydu: junggoning démokratiyilishishi bir milyard 300 milyon ahalining noqul kompartiye istibdatliqigha xatime bérip, asasiy kishilik hoquq we qanuni hoquqining kapaletke ige qilish mesilisi emes. Uning démokratiyilishishi yer shari démokratiye éqimini ulghaytip, shimaliy koriye, iran, we kuba qatarliq diktator döletlerning özgirishige türtke bolidu. Shunga bu nuqtidin lyu shyawboning tarixiy roli jenubiy afriqiliq mandélla, chéxiyilik xawél, jenubiy koriyilik kim dajung we bérmiliq angsen sukiylarning rolidin qélishmaydu. Shunga u yuqiriqi shexslerge oxshash pütün dunyaning qollishigha érishishi kérek. Men amérika siyasiy rehberlirining we prézidént obamaning uni qollap-quwwetlishini ümid qilimen.