Sowét - xitay toqunishidiki tibet mesilisi

U yene xitay kommunist partiyisi 1927 - yilidin 1949 - - yilghiche bolghan ariliqtiki barliq ichki urushlarda ghelibe qazinip kelgenliki üchün, 1938 - yili maw zédung “Miltiqtin siyasiy hoquq chiqidu” dégen sözni éytqanliqini otturigha qoyidu. U yene, shu sewebtin xelq'ara munasiwette tüptin oxshimighan asastiki ikki döletning yüzmu - yüz turup zémin mesilisini hel qilishi tolimu qéyin'gha chushidighan mesile ikenlikini. Xitay bilen hindistan munasiwitide,hindistan'gha siyasiy,medeniyet jehettin uzun yilliq baghlinishi bolghan tibetning barliqini, 1954 - yili 4 - ayning 29 - küni béyjing bilen délhi otturisida soda kélishimi imzalan'ghanda, tibet mesilisini asas qilghanliqini bildüridu.

Aptorning esiridiki melumatlargha asaslan'ghanda, 1949 - yili xitay kommunist partiyisi tibette “Azadliq” élip bérish bahanisi bilen tibetni kontrol qilishqa bashlighan. Bu chaghda hindistan esker chiqarmasliqqa kapaletlik bergen. 1950 - Yili koriye urushining kölenggüsi peyda bolghanda, béyjing tibetni bir qétimdila igiliwélish niyitide bolmay, tibetler bilen “Kéngishish” ni otturigha qoyghan. Xitaylarning küchlük, éghir bésimi astidiki diplomatiyisi aldida tibet wekiler ömiki xitay bilen bolghan 17 maddiliq bétimge 1951 - yili 5 - ayning 23 - küni imza qoyghan. Buning bilen xitaylar tibette küchlük igilik hoquqigha ige bolghan. Xitayning inchike hilisi bilen xitayning ichki qismida tibetning teghdiri belgilinip bolghan. Kélishimlerdiki mezmunlargha qarighanda, tibetlerning örp - aditige yeni tibetning asasiy qanunigha hörmet qilish, tibet jem'iyitini iqtisadi we démokratik jem'iyet qilip qurup chiqish, tibetlerning peydin - pey xitay xelq jumhuriyitining qurulmisini qobul qilishi qatarliq kélishimler tüzülgen.

Mezkur 17 bétimning kéyinki teghdiri heqqide türkiye haji tepe uniwérsitétining istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem öz qarashlirini bayan qildi.

1956 - Yilining béshida xitay azadliq armiyisi tibetning sherqige keng kölemde hujum qilip, qirghinchiliq élip barghan. Buning bilen dalay lama 1956 - yili hindistanni ziyaret qilish bahanisi bilen hindistan'gha barghan. Dalay lama, hindistanni béyjing hökümitige bésim qilishqa chaqirghan. Özining bixeterlikini közde tutup hindistanda sergerdan hökümet qurup turushni ötün'gen. Bu arida hindistanning arilishishi bilen, ju énley bilen dalay lama délhidiki xitay elchixanisida kélishim hasil qilghan. Dalay lama bilen ju énley otturisidiki kélishimdin kéyin, maw zédung tibette élip bérilidighan “Démokratik islahat”ni yene besh yil arqigha sürüshke qoshulghan. Dalay lama tibetke qaytqan. Buning bilen xitay xelq'aradiki diplomatik yüzini saqlap qalghan.

Aptor esiride béyjing hökümitining tibette élip barghan siyasiti üstide toxtilip mundaq bayan qilidu:

“1959 - Yili 3 - ayda xitay azadliq armiyisi lxasada keng kölemlik qirghinchiliq élip bardi. 3 - Aying 12 - küni xitay xelq qurultiyi 17 bétim we tibet musteqiliqini eyiblidi.”

Aptor tibetning rohaniy dahisi dalay lamaning hindistanda panahliq tilesh jeryanidiki siyasiy oyunlarning arqa körünüshini töwendiki bayanliri arqiliq toluq yorutup bergen:

“1959 - Yili 3 - ayning 26 - küni dalay lama hindistan bash minisitiri néhrugha xet yézip öz dölitide yüz bergen siyasiy krizis sewebidin hindistanda panahlinish telipini bildürgen. 4 - Ayning 5 - küni, néhru dalay lamaning xétini tapshurwélip,dalay lamaning qandaq waqtida hindistan'gha kelse qizghin qarshi élinidighanliqini bildürgen. Chünki, söwét ittipaqining rehbiri xiroshif moskwadiki hindistan bash elchisi ménon'gha hindistanning dalay lamani qobul qilishini tapshurghan idi. Dalay lama hökümiti hindistan'gha barghandin kéyin hindistan hökümiti ular bilen nahayiti töwen diplomatik munasiwette boldi. Sewebiy hindistan, xitay munasiwetige tesir yetküzüp qoyushtin ensiridi.

Aptor esiride tibet mesilisini asasiy tima qilish arqiliq eyni chaghdiki söwét ittipaqining bir qolida tibet mesilisini we yene bir qolida sherqiy türkistan mesilisini kötürüp chiqip xitaygha heywe körsetkenlikini bildürüp ötken. Bu nuqtini biz aptorning töwendiki bayanliridin köreleymiz.

“1959 - Yili öktebirde xitay xelq jumhuriyiti qurulghanliqining 10 yilliqigha qatnishish üchün söwét ittipaqi xiroshif wekillikidiki ömek 10 - ayning 1 - küni béyjingda dölet murasimigha qatnashti, emma béyjing xiroshif bashchiliqidiki ömekni taza qizghin qarshi élip ketmidi. Sewebi xiroshifning dalay lama mesilisidiki pozitsiyisi, hindistan bilen amérikigha qilghan ziyariti, bolupmu amérika prézidénti ézinxawir bilen soghuq urushlar dewridiki tenqidi mesililerni qayta tilgha élishi we muzakirilishishidin bolghan.”