Kanadada ishenmeslik layihisi bilen stépén xarpér hökümiti wezipidin qaldi
2011.03.30

Bu hökümet xitaydiki kishilik hoquq depsendichiliklirige ashkara tenqid qilish pozitsiyisi tutup kelgen bolup, bash ministir stépén xarpér kanada puqrasi hüseyin jélilning teqdirige alahide köngül bölgen we Uyghur siyasiy rehbiri rabiye qadir xanimni parlaméntta qobul qilghan idi.
Kanada parlaméntida otturigha qoyulghan hökümetke nisbeten ishenmeslik teklip layihisige, öktichi parlamént ezalirining qollap awaz bérishi netijiside,7 yil hakimiyet yürgüzgen stépén xarpér rehberlikidiki konsérwatiplar partiyisi hökümiti aghduruldi. Bu teklip layihisi asasliq öktichi partiye-libéral partiyisi teripidin otturigha qoyghan bolup, parlaménttiki bashqa öktichi partiye-yeni, yéngi démokratlar bilen kuybék guruhi partiyisidin kélip chiqqan parlamént ezalirining birdek qollishigha érishti. Buningdin ikki kün ilgiri, konsérwatip partiyisi hökümitining 2011-yilliq xam chot layihisini ret qilghan öktichi partiyiler, hökümetni aghdurup tashlash üchün, parlaméntta hökümetke ishenmeslik awazi béridighanliqini bildürgen idi.
Kanada asasiy qanuni boyiche, eger hökümetke ishenmeslik teklip layihisi parlaménttiki köp sanliq parlamént ezalirining qollishigha érishse, mezkur hökümet hakimiyetni dawamlashturush salahiyitidin ayrilidu. Jüme künidiki öktichi partiyining ishenmeslik teklip layihisi 145 ke qarshi 156 awazning qoshulushi bilen maqullandi.
Libéral partiyisining eyibnamisida, “Stépén xarpér hökümitini intayin köp meblegh ajritip F35 tipliq urush ayropilanlirini sétiwaldi, edliye sistémini özgertti, karxana-shirketlerdin élinidighan bajni qisqartishqa oxshash bir qatar mesililerde, parlaméntni uchur bilen teminleshni ret qilip, parlaméntning rolini kemsitti” déyilgen. Bu kanada tarixida, “Parlaméntning rolini kemsitti” dégen eyiblesh bilen aghdurulghan tunji hökümet bolup hésablinidu.
Libéral partiyining siyasitining eksiche, xitaydiki kishilik hoquq depsendichiliklirini ashkara tenqid qilish bilen tonulghan stépén xarpér bashchiliqidiki konsérwatip partiyisi, hakimiyet béshigha chiqqan 2006-yilidin béri, az sanliqlar salahiyiti bilen hakimiyet yürgüzüp kelgen idi.
Stépén xarpér öktichi partiyilerning hökümetni aghdurup tashlash pilanlirini birqanche qétim muweppeqiyetlik buzup tashlighanidi. Kanada saylam qanuni boyiche, hökümet aghdurulup, parlaméntni tarqitiwétilgendin kéyin az dégende 36 kün ichide saylam ötküzülüshi kérek.
Ötken shenbe küni, kanada bash walisi dawid johnston stépén xarpérning parlaméntni tarqitiwétish we 5-ayning 2-küni saylam ötküzüsh telipini testiqlidi.
Stépén xarpér saylam qarari élin'ghandin kéyin, ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinida, dunya iqtisadi yenila ajiz halda turuwatqan, kanada iqtisadi eslige kelgen bolsimu, lékin uni kücheytish zörür boluwatqan nazuk bir shara'itta üch öktichi partiyining birliship hökümetni aghdurup tashlishi bilen zörür bolmighan saylamning kanadaliqlargha mejburi téngilghanliqini, lékin konsérwatiplar partiyisining bu saylamda yene utup chiqidighanliqigha ishinidighanliqini bildürdi.
U sözide, “Kanadaliqlar bu saylamda, küchlük köp sanliqlar hökümiti bilen mes'uliyetsiz birleshme hökümettin birini tallaydu” dédi.
Öktichi partiyiler bolsa, hökümetke qarita ishenmeslik awazi bérishning bashqa partiyilerning démokratik hoquqliri ikenlikini we stépén xarpérning démokratik prinsiplargha hörmet qilishi kéreklikini eskertti.
Kanada parlaménti kéngesh palata we awam palatadin teshkil qilinidu. Kéngesh palata ezalirini saylam bilen wujudqa kelmeydu, eksiche, bash ministir namzat körsitidu we bash waliy testiqlaydu. Awam palata ezalirini saylam arqiliq parlaméntqa kiridu. Awam palatada eng köp sanni igiligen partiyige bash waliy hökümetni teshkillesh hoquqi béridu. Kanada awam palatasidiki 308 orunning yérimidin köprekini igiligen partiye köp sanliqlar hökümitini quridu, köp sanliqni igiliyelmigen teqdirde, az sanliqlar hökümiti we birleshme hökümet qurushqa mejbur bolidu.18 Yashtin yuqiri kanada puqralirining saylash we saylinish hoquqi bolidu.
Nöwette, kanadadiki tesirge ige 4 chong partiye ichide, konsérwatiplar partiyisini qollighuchilarning nisbiti yenila yuqiri bolup, eng yéngi kishilerning rayini sinashni netijisige qarighanda, saylighuchilarning yüzde 43 konsérwatiplar partiyisini, yüzde 24 libéral partiyini, yüzde 16 yéngi démokratlar partiyisini, yüzde 10 bolsa kéybék guruhi partiyisini qollaydighanliqi bildürgen. Yéshillar partiyisige awaz bermekchi bolghanlar sani yüzde 6 etrapida bolghan. Gerche konsérwatiplar partiyisining bu qétim parlaméntta köp sanliqni igilesh mumkinchiliki yuqiri bolsimu, lékin mutleq köp sanliqni igilishi yenila qiyin iken.
Stépén xarpér zorluq wasitiler bilen xitaygha élip kétilgen, hazir yenila xitay türmiside tutup turuluwatqan, kanada puqrasi hüseyin jélilning teqdirige alahide köngül bölüp kelgenidi.