Türk axbaratchi: türkiye bilen xitay munasiwetliri Uyghur türkliri üchün payda élip kélishi kérek

Tamer er yigit, türkiye bilen xitayning munasiwetliri tereqqi qilghanséri Uyghurlarning heq - hoquqliri qoghdilidighanliqini, türkiye bilen xitay munasiwetliri Uyghur türkliri üchün payda élip kélishi kéreklikini ipadilidi.

So'al: sizningche, türkiye dölet erbablirining Uyghur diyarini ziyaret qilishi qandaq ehmiyetke ige? j h p re'isi qilichdar oghlining xitay we Uyghur ziyaritige qandaq baha bérisiz? sizningche, bu ziyaretning Uyghurlargha paydisi bolamdu?

Jawab: sherqiy türksitan'gha türkiye jumhuriyitining ministirliri ziyaretke bérishi bilen u yol échildi. Tünji bolup, türkiye milletchi heriket partiysining re'isi dewlet baghcheli, bash ministir yardemchisi bolush süpiti bilen xitayni ziyaret qildi we sherqiy türksitanning qeshqer shehirige bardi. Mehmut qeshqirining we yüsüp xas hajipning qebrisini ziyaret qildi, uningdin kéyin türkiye jumhuriyitining jumhur re'isi abdullah gül ürümchige bardi, tashqi ishlar ministiri exmet dawut'oghli qeshqerni ziyaret qildi. Bash ministir rejep tayyip erdughanning ürümchini ziyaret qilishi bilen xitay bilen türkiyining arisidiki iqtisadi we siyasi munasiwetler tereqqi qildi. Buninggha egiship jumhuriyet xelq partiyisining re'isi kamal qilichdar oghli xitaygha ziyaretke bardi. Qilichdar oghlimu ürümchige bardi we yerde Uyghurlar bilen uchrashti. Bu ziyaretler asasi jehettin Uyghurlarni xushal qilidu we xitaylarning Uyghurlargha bolghan qarishini özgertidu. Buning üchün bek muhim dep qaraymen. Jumhuriyet xelq partiyisi re'isi qilichdar oghlining bu ziyariti bek muhim. Men metbutlar arqiliq bu ziyaretni yéqindin közitip kéliwatimen, bu ziyaretler her ikki dölet üchün xususen Uyghur türkliri qatarliq sherqiy türksitandiki pütün türkler üchün paydisi bolidighanliqigha ishinimen. Shuning bilen birge türkiye xelqi u rayon'gha köngül bölüshi kérek dep oylaymen.

So'al: qilichdar oghlining béyjingda xitay emeldarliri bilen élip barghan uchrishishi axbaratlargha yépiq halda élip bérilghan, bu uchrishishta qilichdar oghli Uyghur mesilisni otturigha qoyghan yaki qoymighanliqi toghrisida metbu'atlarda héchqandaq uchur bérilmidi. Sizningche, buni qandaq chüshinishke bolidu?

Jawab: kamal qilichdar xitay dölet emeldarliri bilen Uyghur mesilisi toghrisida sözleshti dep qaraymen, kamal qilichdar oghli türkiyide bir öktichi partiye re'isi bolsimu, türkiye jumhuriyitining eng aldinqi qatardin orun alghan asasi muxalip partiyisining re'isi, bundaq bir partiyining re'isining Uyghur mesilisini otturigha qoymasliqi, bu heqte sözleshmesliki mumkin emes, choqum otturigha qoyuldi dep qaraymen. Omumiy jehettin qaraydighan bolsaq, türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwetlerning tereqqi qilishi Uyghurlargha payda élip kélidu dep qaraymen. Buningdin ilgiri Uyghurlar yashaydighan ürümchi, turpan, teklimakan chöli, aqsu, qeshqer, yeken, qaghliq, tengritaghliri we xoten dégen'ge oxshash yerlerge bérish mumkin emes idi. Chünki aldi bilen béyjinggha bérip u yerdin sherqiy türkistan'gha kélish qiyin bir ish idi. Bir yildin buyan xitay awi'asiye shérikiti sherqiy türkistan ürümchi arqiliq béyjinggha uchidu, hetta istanbuldin ürümchige biwaste ayropilan qatnawatidu, bu bek muhim bir ilgirilesh. Ilgiri u yerge türklerning kétishi mumkin emes idi, hazir xalighan kishi sayahet ümiki bilen u yerge bérip sayahet qilip kéleleydu, menmu bir sayahet ümiki bilen u yerge 2 qétim ziyaretke bardim.

So'al: siz Uyghur diyarigha ikki qétim ziyaretke béripsiz, Uyghurlar toghrisida qandaq chüshenchige ige boldingiz we Uyghurlarning ijtima'i hayati we siyasi weziyiti toghri'isda némilerni hés qildingiz?

Jawab: men ikki qétim xitaygha we sherqiy türksitan'gha ziyaretke bardim. Men aldi bilen ürümchige bardim u yerdin turpanni ziyaret qildim, türpanning üzümzarliq güzel menzirlirini aylandim. Turpan teklimakan chölining étikide tagh baghrida güzel üzümzarliq menzirilerni, kariz quduqlirini zoq bilen aylinip chiqtim. Kéyin ayropilan bilen xoten'ge bardim. Güzel gilemler we qash téshi makani xotenni ziyaret qilduq. Uyghur singillirimiz gilem toquwatqan zawutlarni körduq. Teklimakan chölini tügige minip aylanduq, xuddi nechche yüz yil ilgـri ejdadlirimiz tügige minip bésip ötken qedimi yipek yolini ejdadlirimizgha wakaliten bésip ötkendek hés - tuyghugha kelduq. Kéyin yeken'ge barduq, Uyghur sultanning ayali we 12 muqamning ijadkari amannisxanning qebrisini ziyaret qilduq, yekendiki xan mazarlirini ziyaret qilduq, yeken baziri xuddi bizning anaduliyining bazirigha oxshash iken. Özimizni xuddi anaduliyide bir bazargha kélip qalghandek hés qilduq, bazarda kéreklik bolghan hemme nerse tépilidu. Yekenni ziyaret qilghandin kéyin qaghliqqa we qaghliqtin qeshqerge barduq. Qeshqer muhim bir diyar, qeshqer tengritagh bilen pamir taghning étikige jaylashqan güzel bir yer, mehmut qeshqirining meqbersini ziyaret qilduq, kéyin pütün türkistan'gha islam medeniyitini tarqatqan sutuq bughraxanning atushtiki qebrisini ziyaret qilduq we atushta nechche ming Uyghur musulmanlar bilen birge jüme namizi oquduq, yüsüp xas hajip we appaq xojaning mazirini ziyaret qilduq. Kéyin qeshqerning bazar - kochlirini aylanduq, bular u yerning eng güzel alahidlikliri, emma u yerde xelq bésim astida yashaydu, gerche dunyaning oxshimighan yerliridin sayahetchiler kélip turidiken, méni eng qayghugha salghan bir ish bolsa yolning hemme yéride tosaq bolup yoldin ötken her qandaq adem tekshürülidu, aptomobillar tekshürülidu, xususen qeshqerge kirip chiqishta insanlar tosaqta qattiq tekshürülidiken, aptomobillar bir - birlep tekshürülidu, ayallar, kichik ballar uzun saqlaydiken, emma u yerde éhtiyajliri üchün bir hajetxana yoq, qiyin ehwalda qalidiken. Insaniyetke munasip bolmighan bir ish dep qaraymen. U yerde insan ghururini yenjiydighan bir shekilde bésim bar. Men u yerdiki insanlar üchün bek échindim. Emma türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwetler we uchrishishlarning Uyghurlarghar payda élip kélidighanliqigha ishinimen. Kishilik heq - hoquqliri téximu yaxshi bir shekilde qoghdilidighanliqigha ishnimen, türkiye bu yerde küchlük bolghanséri Uyghur qatarliq dunyadiki köpligen mezlum milletler küchlük bolidu. Türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwetlerdin Uyghurlar jiddiy bir shekilde paydilinidu dep qaraymen. Heq - hoquqlirini qoghdilidighanliqigha ishnimen. Insanperwerlik hemmidin üstün orunda turushi kérek dep qaraymen.