Б д т хитайда тән җазаси мәсилиси бойичә елип барған тәкшүрүш доклатини елан қилди

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң түрмидики қийнаш әһвалини тәкшүридиған алаһидә вәкили мәнфред новак әпәнди 14-ноябир күни виенадики ишханисида. AFP

Б д т кишилик һоқуқи комитетиниң тән җазасини тәкшүрүш ишлири бойичә алий дәриҗилик әмәлдари манфрид новак, өткән йили 11 - айда хитайниң бейҗиң, лхаса вә үрүмчи қатарлиқ шәһәрлиридики түрмә вә мәһбуслар үстидин елип барған икки һәптилик тәкшүрүш хизмитигә асасән һазирлиған доклатини йеқинда рәсмий елан қилди.

Манфрид новак доклатта, хитай даирилирини сақчи вә әдлийә системисида өзүл -кесил өзгәртиш елип берип, хитай бойичә омумйүзлүк мәвҗут болған мәһбусларға тән җазаси беришкә чәклимә қоюшни тәләп қилиш билән биргә, иқтисади җинайәтчиләр вә зораванлиққа четилмиған дилоларға өлүм җазаси беришни тохтитиш вә дөләт бихәтәрлики қанунини өктичиләргә қарши қоллинишни бикар қилишни тәләп қилди. Новак, хитай һөкүмитини сөз әркинликини тинч йоллар билән қолланғанлиқи үчүн қолға елинған кишиләр вә диний затларни қоюп беришкә чақирған.

Манфрид новак, өткән йили 11 - айда бейҗиң һөкүмитиниң хитайдики һәр қандақ мәһбус билән тәнһа сөһбәт елип бериш вә һәр қандақ түрмини халиғанчә тәкшүрүшкә йол қоюш тоғрисидики вәдисини алғандин кейин, хитай түрмилиридә тәкшүрүш елип барған вә мәһбуслар билән тәнһа сөһбәт елип бериш пурситигә еришкән тунҗи б д т әмәлдари болуп қалди.

Новак уйғур елидиму зиярәттә болған

Манфрид новак үрүмчини зиярәт қилғанда 3 - түрмә, людаван түрмиси, 1 - түрмә вә 4 - түрмидә тәкшүрүш елип барған һәм уйғур аптоном райониниң муавин рәиси җаппар һәбибулла вә аптоном районлуқ ташқи ишлар ишханиси, хәлқ сот мәһкимиси, тәптиш мәһкимиси , җамаәт хәвпсизлик назарити вә әдлийә назаритидики даириләр билән сөһбәт өткүзгән.

Лекин доклатта әскәртишичә, новакниң күнтәртипидә уйғур аптоном райониниң ғулҗа шәһирини зиярәт қилиш пилани болсиму, лекин у бу шәһәрни зиярәт қилиш пиланиниң бикар қилинғанлиқидин "чоңқур әпсусланғанлиқини" тилға алған.

Доклатта новак, хитай "әдлийә сестимиси вә униң җаза йүргүзүш обиктиниң болупму сиясий җинайәтләргә мунасивәтлик дилоларда мәҗбурий иқрар қилдуруш вә әмгәк билән өзгәртиш асасиға қурулғанлиқи кишини чөчитиду" дәп язған. Шуниң билән биргә у , хитайниң җинайәтчиләрни өзгәртиш усулини тәнқид қилип, сөз вә ипадиләш әркинлики, диний ибадәт әркинликини қолланған кишиләрни "әркинликтин мәһрум қалдуруш, әмгәк билән мәҗбурий өзгәртиш, һақарәтләш, уларда гунаһкарлиқ туйғусини қозғаш вә тутқунларниң характерини өзгәртиш қатарлиқ йоллар билән җазалаш инсанчилиққа сиғмайдиған усуллар" дәйду.

Новак тохти музарт вә абдуғәни мәмтимин билән сөһбәтләшкән

Тарихшунас тохти музат. Новак әпәнди үрүмчидә хитай түрмисидә йетиватқан тарихшунас тохти музат билән сөһбәт елип барған.

Новакниң доклатта әскәртишичә, у 3 - түрмидә тарихшунас тохти музат билән сөһбәт елип барған. Новак , мәзкур түрмидә 1925 нәпәр әр мәһбус барлиқини вә тохти музатниң 1998 - йили 6 ‏- февралда дөләт бихәтәрлик назарити тәрипидин қолға елинип, 1999 - йили 3- айда үрүмчи шәһәрлик оттура хәлқ сот мәһкимиси тәрипидин "бөлгүнчиликкә урунған" вә "дөләт мәхпийәтликигә қанунсиз йоллар билән еришишкә урунған" дәп қамақ җазаси берилгәнликини тәкитлигән.

Доклатта әскәртишичә, тохти музат б д т әмәлдариға өзиниң қолға елинғандин кейин 2 йилғичә өзи билмәйдиған бир түрмидә тутуп турулғанлиқини вә 2 йилдин кейин 3 - түрмигә йөткәп берилғанлиқини ашкарилиған. Тохти музат түрмидә һәр күни 8 саәт ишләйдикән. У, б д т әмәлдариға сақчиларниң өзигә бир қәдәр һөрмәт билән муамилә қилидиғанлиқини билдүргән.

Абдуғәни мәмтимин, б д т кишилик һоқуқи комитети назарәтчиси 3 - түрмидә көрүшүшкә муйәссәр болған уйғур сиясий мәһбусларниң бири. Доклатта әскәртишичә, абдуғәни мәмтимин 3 - түрмигә 2004 - йили 2 - айда йөткәп келингән. Доклатта, абдуғениниң 2002 - йили 8 - айда қәшқәр дөләт бихәтәрлик идариси тәрипидин қолға елинғандин кейин, қәшқәр оттура хәлқ сот мәһкимиси униңға чәтәлдики тәшкилатларни дөләт мәхпийәтлики билән тәминләш, дөләтни парчилашқа урунуш дегәндәк җинайәтләр билән қамақ җазасиға һөкүм қилғанлиқини язған болуп, уни "мәркизи германийидики шәрқий түркистан учур мәркизиниң мухбири" дәп атиған. Доклатта әскәртишичә, хитай даирилири у қолға елинғандин кейин бир йилғичә униң башқилар билән сөзлишишигә рухсәт қилмиған.

язғучи нурмуһәммәт ясин тән җазасиға учриған

У (нурмуһәммәт ясин) 2004 - йили 30 - ноябирдин 2005 - йили 17 майғичә болған арлиқта елип берилған сорақларда қәшқәр вилайәтлик дөләт бихәтәрлик идариси тәрипидин тән җазаси вә тәһдиткә учриған.

Новак доклатида уйғур кишилик һоқуқ вә димократийә һәрикитиниң рәһбири рабийә қадир билән 2005 -йили 10- айниң 19 - күни җәнвәдә учрашқанлиқини вә униң түрмигә солиниш кәчүрмишини алаһидә тилға алған. Доклатта әскәртишичә, новак 1 - түрмини тәкшүргәндә мәзкур түрмидики язғучи нурмуһәммәт ясин билән сөһбәт елип барған болуп, доклатта "у 2004 - йили 30 - ноябирдин 2005 - йили 17 майғичә болған арлиқта елип берилған сорақларда қәшқәр вилайәтлик дөләт бихәтәрлик идариси тәрипидин тән җазаси вә тәһдиткә учриған" дәп тәкитлигән. Нурмуһәммәт ясин 2004 - йили ноябирда " қәшқәр әдәбияти" җорнилида елан қилған " ява кәптәр" намлиқ һикайиси сәвәбидин қолға елинған вә 10 йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилинған иди. Хитай һөкүмити "қәшқәр әдәбияти " җорнилиниң муһәррири күрәш һүсәйинни шу сәвәбдин 3 йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилған.

Б д т кишилик һоқуқ комитетиниң доклатида әскәртишичә, нур муһәммәт ясин йетиватқан 1 - түрмидә 1337 нәпәр хитай җинайәтчи, 1056 нәпәр уйғур мәһбус бар икән. Доклатта 4 - түрмидики 1731 нәпәр мәһбусниң 741 нәпирини хитайлар, 689 нәпирини уйғурлар игиләйдиғанлиқини билдүргән.

Новак доклатиниң ахирида бейҗиң һөкүмитидин тутқунларниң әрз қилиш һоқуқиға һөрмәт қилишни, тән җазаси арқилиқ еришкән пакитларни қанунсиз, дәп елан қилишни вә адвукатлар гунаһкарға иқрарнамисини қайтурувелишни тәвсийә қилса җазалинидиған қанун маддисини бикар қилишни тәләп қилди. Доклатта новак, хитай алий сот мәһкимисидин мәмликәт бойичә өлүм җазаси берилгән мәһбусларниң статистикисини елан қилишни тәләп қилиш билән биргә, хитай қанунидики дөләт һакимийитини ағдурушқа урунуш җинайитигә даир маддиларни бикар қилишни оттуриға қойған. Доклатта әскәртишичә, бу қанунниң мәзмуни мүҗимәл болуш билән биргә, мәзкур қанун асаслиқи сиясий вә диний өктичиләрни бастурушқа қаритилмақта. (Әркин)