B d t xitayda ten jazasi mesilisi boyiche élip barghan tekshürüsh doklatini élan qildi

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Birleshken döletler teshkilatining türmidiki qiynash ehwalini tekshüridighan alahide wekili menfréd nowak ependi 14-noyabir küni wi'énadiki ishxanisida. AFP

B d t kishilik hoquqi komitétining ten jazasini tekshürüsh ishliri boyiche aliy derijilik emeldari manfrid nowak, ötken yili 11 - ayda xitayning béyjing, lxasa we ürümchi qatarliq sheherliridiki türme we mehbuslar üstidin élip barghan ikki heptilik tekshürüsh xizmitige asasen hazirlighan doklatini yéqinda resmiy élan qildi.

Manfrid nowak doklatta, xitay da'irilirini saqchi we edliye sistémisida özül -késil özgertish élip bérip, xitay boyiche omumyüzlük mewjut bolghan mehbuslargha ten jazasi bérishke cheklime qoyushni telep qilish bilen birge, iqtisadi jinayetchiler we zorawanliqqa chétilmighan dilolargha ölüm jazasi bérishni toxtitish we dölet bixeterliki qanunini öktichilerge qarshi qollinishni bikar qilishni telep qildi. Nowak, xitay hökümitini söz erkinlikini tinch yollar bilen qollan'ghanliqi üchün qolgha élin'ghan kishiler we diniy zatlarni qoyup bérishke chaqirghan.

Manfrid nowak, ötken yili 11 - ayda béyjing hökümitining xitaydiki her qandaq mehbus bilen tenha söhbet élip bérish we her qandaq türmini xalighanche tekshürüshke yol qoyush toghrisidiki wedisini alghandin kéyin, xitay türmiliride tekshürüsh élip barghan we mehbuslar bilen tenha söhbet élip bérish pursitige érishken tunji b d t emeldari bolup qaldi.

Nowak Uyghur élidimu ziyarette bolghan

Manfrid nowak ürümchini ziyaret qilghanda 3 - türme, lyudawan türmisi, 1 - türme we 4 - türmide tekshürüsh élip barghan hem Uyghur aptonom rayonining mu'awin re'isi jappar hebibulla we aptonom rayonluq tashqi ishlar ishxanisi, xelq sot mehkimisi, teptish mehkimisi , jama'et xewpsizlik nazariti we edliye nazaritidiki da'iriler bilen söhbet ötküzgen.

Lékin doklatta eskertishiche, nowakning küntertipide Uyghur aptonom rayonining ghulja shehirini ziyaret qilish pilani bolsimu, lékin u bu sheherni ziyaret qilish pilanining bikar qilin'ghanliqidin "chongqur epsuslan'ghanliqini" tilgha alghan.

Doklatta nowak, xitay "edliye séstimisi we uning jaza yürgüzüsh obiktining bolupmu siyasiy jinayetlerge munasiwetlik dilolarda mejburiy iqrar qildurush we emgek bilen özgertish asasigha qurulghanliqi kishini chöchitidu" dep yazghan. Shuning bilen birge u , xitayning jinayetchilerni özgertish usulini tenqid qilip, söz we ipadilesh erkinliki, diniy ibadet erkinlikini qollan'ghan kishilerni "erkinliktin mehrum qaldurush, emgek bilen mejburiy özgertish, haqaretlesh, ularda gunahkarliq tuyghusini qozghash we tutqunlarning xaraktérini özgertish qatarliq yollar bilen jazalash insanchiliqqa sighmaydighan usullar" deydu.

Nowak toxti muzart we abdugheni memtimin bilen söhbetleshken

Tarixshunas toxti muzat. Nowak ependi ürümchide xitay türmiside yétiwatqan tarixshunas toxti muzat bilen söhbet élip barghan.

Nowakning doklatta eskertishiche, u 3 - türmide tarixshunas toxti muzat bilen söhbet élip barghan. Nowak , mezkur türmide 1925 neper er mehbus barliqini we toxti muzatning 1998 - yili 6 ‏- féwralda dölet bixeterlik nazariti teripidin qolgha élinip, 1999 - yili 3- ayda ürümchi sheherlik ottura xelq sot mehkimisi teripidin "bölgünchilikke urun'ghan" we "dölet mexpiyetlikige qanunsiz yollar bilen érishishke urun'ghan" dep qamaq jazasi bérilgenlikini tekitligen.

Doklatta eskertishiche, toxti muzat b d t emeldarigha özining qolgha élin'ghandin kéyin 2 yilghiche özi bilmeydighan bir türmide tutup turulghanliqini we 2 yildin kéyin 3 - türmige yötkep bérilghanliqini ashkarilighan. Toxti muzat türmide her küni 8 sa'et ishleydiken. U, b d t emeldarigha saqchilarning özige bir qeder hörmet bilen mu'amile qilidighanliqini bildürgen.

Abdugheni memtimin, b d t kishilik hoquqi komitéti nazaretchisi 3 - türmide körüshüshke muyesser bolghan Uyghur siyasiy mehbuslarning biri. Doklatta eskertishiche, abdugheni memtimin 3 - türmige 2004 - yili 2 - ayda yötkep kélin'gen. Doklatta, abdughénining 2002 - yili 8 - ayda qeshqer dölet bixeterlik idarisi teripidin qolgha élin'ghandin kéyin, qeshqer ottura xelq sot mehkimisi uninggha chet'eldiki teshkilatlarni dölet mexpiyetliki bilen teminlesh, döletni parchilashqa urunush dégendek jinayetler bilen qamaq jazasigha höküm qilghanliqini yazghan bolup, uni "merkizi gérmaniyidiki sherqiy türkistan uchur merkizining muxbiri" dep atighan. Doklatta eskertishiche, xitay da'iriliri u qolgha élin'ghandin kéyin bir yilghiche uning bashqilar bilen sözlishishige ruxset qilmighan.

Yazghuchi nurmuhemmet yasin ten jazasigha uchrighan

U (nurmuhemmet yasin) 2004 - yili 30 - noyabirdin 2005 - yili 17 mayghiche bolghan arliqta élip bérilghan soraqlarda qeshqer wilayetlik dölet bixeterlik idarisi teripidin ten jazasi we tehditke uchrighan.

Nowak doklatida Uyghur kishilik hoquq we dimokratiye herikitining rehbiri rabiye qadir bilen 2005 -yili 10- ayning 19 - küni jenwede uchrashqanliqini we uning türmige solinish kechürmishini alahide tilgha alghan. Doklatta eskertishiche, nowak 1 - türmini tekshürgende mezkur türmidiki yazghuchi nurmuhemmet yasin bilen söhbet élip barghan bolup, doklatta "u 2004 - yili 30 - noyabirdin 2005 - yili 17 mayghiche bolghan arliqta élip bérilghan soraqlarda qeshqer wilayetlik dölet bixeterlik idarisi teripidin ten jazasi we tehditke uchrighan" dep tekitligen. Nurmuhemmet yasin 2004 - yili noyabirda " qeshqer edebiyati" jornilida élan qilghan " yawa kepter" namliq hikayisi sewebidin qolgha élin'ghan we 10 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghan idi. Xitay hökümiti "qeshqer edebiyati " jornilining muherriri küresh hüseyinni shu sewebdin 3 yilliq qamaq jazasigha höküm qilghan.

B d t kishilik hoquq komitétining doklatida eskertishiche, nur muhemmet yasin yétiwatqan 1 - türmide 1337 neper xitay jinayetchi, 1056 neper Uyghur mehbus bar iken. Doklatta 4 - türmidiki 1731 neper mehbusning 741 nepirini xitaylar, 689 nepirini Uyghurlar igileydighanliqini bildürgen.

Nowak doklatining axirida béyjing hökümitidin tutqunlarning erz qilish hoquqigha hörmet qilishni, ten jazasi arqiliq érishken pakitlarni qanunsiz, dep élan qilishni we adwukatlar gunahkargha iqrarnamisini qayturuwélishni tewsiye qilsa jazalinidighan qanun maddisini bikar qilishni telep qildi. Doklatta nowak, xitay aliy sot mehkimisidin memliket boyiche ölüm jazasi bérilgen mehbuslarning statistikisini élan qilishni telep qilish bilen birge, xitay qanunidiki dölet hakimiyitini aghdurushqa urunush jinayitige da'ir maddilarni bikar qilishni otturigha qoyghan. Doklatta eskertishiche, bu qanunning mezmuni müjimel bolush bilen birge, mezkur qanun asasliqi siyasiy we diniy öktichilerni basturushqa qaritilmaqta. (Erkin)