Zeytinburnu mu'awin sheher bashliqi ilyaz saka: sherqiy türkistan xelqi öz teqdirini özi belgilesh hoquqigha érishidu
2013.01.10

Biz istanbul shehirige qarashliq zeytinburnu nahiyisining mu'awin sheher bashliqi ilyaz saka ependi bilen sherqiy türkistan mesilisi toghrisida söhbet élip barduq. Ilyaz saka ependi, sherqiy türkistan mesilisi toghrisida sorighan so'allirimizgha tepsiliy jawab berdi.
So'al: hörmetlik ependi, siz bir sherqiy türkistanliq shundaqla bir mu'awin sheher bashliqi bolush süpitingiz bilen sherqiy türkistan mesilisi üchün qandaq xizmetler élip bériliwatidu? buningdin kéyin qandaq bir xizmet qilishni oylawatisiz?
Jawab: sherqiy türkistan mesilisi hemmidin awwal bir insaniyet mesilisi, bu mesile peqet sherqiy türkistanliqlarning yaki siyasiy jehettin bashqa bir melum döletning mesilisi emes belki sherqiy türkistan mesilisi bir insaniyet mesilisidur, chünki her qandaq bir millet öz teqdirini özi belgilesh hoquqigha ige. Bu mesile sherqiy türkistan azadliqqa érishken'ge qeder insaniyetning mesilisi bolup dawam qilidu. Men aldi bilen bir dölet kadiri bolghanliqim üchün öz wezipemni jayida qilishqa belki téximu artuq qilishqa tirishimen, chünki bu yerde insanlar manga qiziqish we hewes qilish bilen qaraydu. Men bu yerde ishligen bir xataliq pütün sherqiy türkistanliqlarning obrazigha tesir yetküzüsh éhtimali bolghanliqi üchün men wezipemni ashurup qilishqa tirishiwatimen. Elwette sherqiy türkistan mesilisi üchün imkaniyetning yétishiche qolimizdin kélishiche bir ishlar qilishqa, kéreklik qedemler bésishqa, bu mesile heqqide qérindashlar bilen meslihetlishish, pikir-almashturush we xizmet-pa'aliyet qilghan qérindashlargha maddiy-meniwi jehettin yardem bérishke tiriship kéliwatimen.
So'al: ürümchi qirghinchiliqining kélip chiqishigha kim sewebchi dep qaraysiz?
Jawab: aldi bilen weqeni éniq tekshürüp chiqish kérek, u tupraqlar sherqiy türkistanliqlarning tupraqliri, bügünki künde misal qilidighan bolsaq, namelum bir döletning insanliri bashqa bir insanlarning zéminigha bérip, u yerdiki insanlarni öltürse u weqening kélip chiqishigha shu yerlik xelq sewebchi boldi, déyish mentiqige uyghun bolamdu? elwette uyghun emes. Mesilige mushundaq qarash kérek, u yerge sirttin kelgenlerni némishqa kelding dep sorash kérek. U yerning milliy medeniyet tüsini, nopus qurulmisini némishqa özgerting dep sorash kérek. Néme üchün u yerdiki insanlar ishsiz qalidu? néme üchün iqtisadi imkanlargha cheklime qoyulidu, néme üchün qiyinchiliqlargha uchraydu? bularni sorash kérek. Sherqiy türkistanliqlarning öz teqdirini özi belgileshke yol qoyush kérek. Öz teqdirini özi belgilesh yalghuz sherqiy türkistanliqlar üchün emes belki dunyadiki pütün milletler üchün küchke ige. Meyli Uyghur bolsun, meyli xitay bolsun, meyli yaponlar bolsun meyli amérikiliq bolsun öz wetinide öz teqdirini özi belgilesh hoquqigha ige bolush kérek. Mesilige bu nuqta bilen qaraydighan bolsaq, sherqiy türkistan xelqi heqsizliqqa uchridi, sherqiy türkistan xelqi qetli qilindi. Eger sherqiy türkistanda ejnebiy insanlar kelmigen bolsa idi, her millet öz teqdirini özi belgilesh hoquqigha ige bolsa idi, héch qandaq yerde qetli'am we qirghinchiliq yüz bermeytti, dunyada héch kim heqsizliqqa uchrimaytti.
So'al: 5-iyul ürümchi weqesidin kéyin xitaylar Uyghur élige köplep meblegh salghanliqini we tereqqiy qildurush üchün xizmet ishlewatqanliqini dawa qiliwatidu, sizche xitay da'irilirining Uyghur diyarigha meblegh sélishi hem tereqqiyatining Uyghurlargha bir paydisi bolamdu?
Jawab: bu bir impéri'alist küchlerning yalghanchiliqi, dunyaning her yéride impéri'alist küchler bir yerni sümürüsh üchün ashundaq yalghan yawidaqlarni toqup chiqidu, meblegh sélish, tereqqiy qildurush, zamaniwilashturush, dégen'ge oxshash quruq sho'arlar her yerde jar sélin'ghan yalghan geplerdur. Héch kim uninggha ishenmeydu, meblegh sélish we tereqqiy qildurush namida insanlarni bir yerdin bashqa bir yerge köchüshke mejburlash, milliy medeniyetni yoq qilish, qirghinchiliqqa yol achidighan hadisilerning yüz bérishige zorlighanliq bolidu. Insanlar yaxshi yéyish we ichishtin bekrek erkin yashash bilen xushal bolidu. Chünki insanlar üchün yémek-ichmektin bekrek erkinlik qimmetlik hésablinidu, shuning üchün insanlargha erkinlik bérilishi kérek, insanlar jismaniy we rohi jehettin erkin bölishi kérek, erkin sözlesh, erkin pikir qilish hoquqi bolushi kérek, her qandaq millet öz milliy örüp-adet we medeniyiti bilen birge zamaniwi dunya bilen yashash erkinlikige ige bolushi kérek. Xitayning bu tereqqiyat we meblegh sélish sho'arliri shundaqla ishqa orunlashturush, turmushni yaxshilash dégen'ge oxshash quruq sho'arlar bilen insanlarni sherqiy türkistanda ichkiri ölkilerge köchüshke zorlash, we ularning ornigha ichkiridin xitaylarni köchürüp yerleshtürüsh siyasitini qandaqmu tereqqiyat dégili bolsun, xitayning tereqqiyati bumu? buni qandaq chüshendüridu? mesile peqet yéyish, yaxshi yashash bolsa idi, dunyaning melum döletliri bar pütün insanlar shu yerge ketken bolatti, emma bu yerde weten, millet dégen bir chüshenche bar, buninggha köz yumup yashash mumkin emes, emma héch qachan shuni untumasliq kérekki, zulum hergizmu dawam qilmaydu, bir küni choqum her millet öz teqdirini öz belgileydighan hoquqqa ige bolidu, shuning bilen sherqiy türkistan xelqimu öz teqdirini özi belgilesh hoquqigha érishidu we sherqiy türkistan azad bolidu, men buni közlirim bilen köridighanliqimgha ishinimen.
So'al: sherqiy türkistan mesilisi toghrisida bashqa qoshumche qilip démekchi bolghan sözingiz barmu?
Her bir sherqiy türkistanliq özining sherqiy türkistanliq ikenlikini héch qachan untumasliq kérek we her zaman sherqiy türkistanda yashawatqan qérindashlirini héch qachan untumasliq kérek bolghan bir mes'uliyiti bar, her qandaq bir sherqiy türkistanliq ishligen her qandaq bir xata heriket sherqiy türkistan dawasi üchün ziyan élip kélidu, her qandaq bir toghra heriket u yerdiki sherqiy türkistanliqlar üchün payda élip kélidu. Buni dawamliq hés qilip yashash kérek. Biz dunyaning köpligen yerliride bezi paydiliq shara'itlarni körüwatqan bolsaq, bu peqet u yerdiki insanlarning we bizning sherqiy türkistanliq bolghanliqimizning paydisi sewebidin qulayliq shara'itlarni körüwatqanliqimizni untumasliqimiz kérek. Rizqimizda bir molluq bolsa buning muhajirliqimiz bilen munasiwiti bar. Biz pul-mal üchün emes, tilimiz we dinimiz bilen yashashni shundaqla allahni razi qilishni meqset qilip hijret qilduq, allah din we til üchün hijret qilghan insanlargha ketken yerliride choqum kengrichilik béridu, shuning üchün buning qedrige yétish kérek. Bu kengrichilik we erkinlikning esli menbesi ana wetendin ayrilghanliqimiz üchündur. Shuning üchün buni héch qachan untumasliq kérek we qiliwatqan xizmetlirimizni eng yaxshi shekilde qilishimiz üchün tirishchanliq körsitishimiz kérek.
Ilyaz sakaning qisqiche terjimihali
Ilyaz saka 1962-yili türkiyining manisa shehirige qarashliq salihli nahiyiside qazaq a'ilide dunyagha kelgen. Uning ata-anisi 1952-yili Uyghur élidin türkiyige hijret qilghan qazaqlardin bolup, ular 1967-yilidin buyan zeytinburnuda yashimaq iken. Ilyaz saka istanbul uniwérsitéti siyasiy pen fakultétini püttürgendin kéyin bir qanche ammiwi teshkilatlarning re'isi bolup xizmet qilghan we 1999-yildin 2004-yilghiche zeytinburnu mu'awin sheher bashliqi bolup xizmet ishligen. Kéyin sheher bashliqining katipi bolup xizmet qilghan, 2009-yildin bashlap hazirghiche zeytinburnu nahiyilik mu'awin sheher bashliqi bolup xizmet qilip kelmekte. U bir tereptin hökümet xizmiti bilen meshghul bolsa yene bir tereptin sherqiy türkistan mesilisige yéqindin köngül bölüp kéliwatqan we sherqiy türkistan mesilisi üchün xizmet qilishqa tirishchanliq körsitiwatqan shexslerdin biri hésablinidu.