Xitay hökümiti Uyghur musteqilchilirini térrorchiliq bilen eyiblidi

• Muxbirimiz arzuning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Xitay azadliq armiyisi qazaqistan chégrisidiki alataw éghizida meshq qilmaqta. Xitay hökümiti térrorizmni bahane qilip Uyghur musteqilchilirini basturiwatqanliqi xelq'ara jem'iyetning tenqid qilip kéliwatqan ishlarning biri. AFP

Xitay jama'et xewpsizlik ministirliqi térrorchiliqqa qarshi turush idarisining mu'awin bashliqi jaw yungchin düshenbe küni béyjingda échilghan xelq'araliq qanun yighinida Uyghur musteqilchilirini ötkenki on yil jeryanida Uyghur éli we bashqa jaylarda 260 qétimdin artuq térrorluq hujum qozghap, 160 ademning ölüshi we 440 ademning yarilinishini keltürüp chiqardi dep eyiblidi.

Amérika birleshme axbarat agéntliqining xewiride éytilishiche, bu xitay hökümitining "sherqiy türkistanchilar" gha zerbe bérish herikiti jeryanida kemdin- kem ashkarilighan sanliq melumatliri hésablinidiken.

Jaw yungchin sözide " sherqiy türkistan térrorchiliri xitayning ichi we sirtida térrorluq heriketlerni élip bardi. Ular xitayghila tehdit bolup qalmastin, belki pütün rayunning bixeterliki we muqimliqi üchün tehditdur." Dégen. U 2003 - yili qirghizistanning narin oblastida yüz bergen aptubusni köydürüsh weqesini sherqiy türkistan azadliq teshkilati sadir qildi dep körsitip, buni sherqiy türkistan musteqilchiliri élip barghan térrorluq hojumlarning tipik misali süpitide tilgha alghan.

Sherqiy türkistan azadliq teshkilati xitayning eyiblishini ret qildi

Bu arida sherqiy türkistan azadliq teshkilatining yitekchilirining biri ablimit tursun ependi xitay hökümitining yuqiriqi eyiblishini ret qilip, mundaq dédi:

Sherqiy türkistan azadliq teshkilatining bu ish bilen héchqandaq alaqisi yoq. Sherqiy türkistan azadliq teshkilatining birdin-bir meqsiti xitay basqunchilirini Uyghur zéminidin qoghlap chiqirip, sherqiy türkistanni musteqil bir dölet qilip qurup chiqish.

"Sherqiy türkistan azadliq teshkilatining bu ish bilen héchqandaq alaqisi yoq. Sherqiy türkistan azadliq teshkilatining birdin-bir meqsiti xitay basqunchilirini Uyghur zéminidin qoghlap chiqirip, sherqiy türkistanni musteqil bir dölet qilip qurup chiqish. Eger bu weqe wetende boldi yaki weqede ölgüchilerning köpi yaki hemmisi xitay bolghan bolsa, bundaq déyish biraz eqilge Uyghur bolatti. Bu weqe qirghizistanda yüz berdi hem ölgüchilerning mutleq köp qismi Uyghurlar. Buni yene Uyghur teshkilatiliri qildi déyish peqet eqilge sighmaydighan bir mesile. 11- Séntebirdin kéyin xelq'aradiki térrorizmgha qashi turush shamilidin paydilinip Uyghurlarni shu zémindin dawagersiz qilimen dep, türlük usul tedbirlerni qollinip xitay buni oynawatidu. Buni xelq'ara jama'etmu biliglik, Uyghur xelqimu biliglik. Emma, bundaq qilip, xitay héchqachan ghelibige érishelmeydu, hem bu qalpaqni bizge kiygüzüp bolalmaydu".

Yéshilmigen sir

2003 - Yili 26 - mart küni qirghizistanning Uyghur aptonum rayoni bilen bolghan chégrisigha yéqin jayda bishkektin qeshqerge qarap mangghan qeshqer aptobus kalonining bir yoluchilar aptobusi tuyuqsiz hujumgha uchrap, aptubustiki 21 adem étip öltürülüp, aptobus bilen qoshup köydüriwétilgen. Ularning ichidiki 16 si Uyghur sodigerliri idi.

Torghat chégrisi etrapida yüz bergen u qétimqi aptubusni bulash- talang qilip köydürüsh weqesi hazirghiche toluq éniqlanmighan. Ismini ashkarilashni xalimaydighan yuqiri derijilik bir qirghiz teptish emeldarining ilgiri radi'oyimizgha bildürüshiche, bu weqede nurghun gumanliq nuqtilar bar bolup, barliq yoluchilar aldi bilen méngisige oq tigip, andin köydürülgen. Alaqidar da'iriler yoluchilarning zeherlik gaz bilen hoshsizlandurulghandin kiyin étilip, köydürülgenlikidin gumanlan'ghan. Uning üstige dézil méyi bilen mangidighan bu yoluchilar aptubusining shopuri ottura yolda ikki tung binzin sétiwalghan bolup, aptubustiki xitay shopurini öz ichige alghan üch kishining iz - dériki hazirghiche yoq iken. Qirghiz saqchi da'iriliri bu üch kishining dilo bilen chétishliq bolushi mumkinlikidin gumanlanmaqta iken.

Halbuki weqe téxi pütünley éniqlanmighan bir shara'itta, xitayning térrorchiliqqa qarshi emeldari jaw yungchin bu weqeni sherqiy türkistan azatliq herikiti tughdurghan dep eyiblidi.

Xitayning sanliq melumatliri gumanliq

Xongkongda turushluq xitaydiki kishilik hoquq weziyiti tetqiqatchisi nikolas bekulin ependi xitay hökümitining Uyghur musteqilchiliri üstidiki eyibleshliridin gumanlinidighanliqini otturigha qoydi. U mundaq dédi:

"Xitay hökümitining Uyghur élide jiddiy térrorluq tehditi mewjut dégen eyibleshlirige we bergen sanliq melumatlirigha ishen'gili bolmaydu. Bu sanliq melumatlarning köpinchiside mesile bar. Biz xitay hökümitining bu sanliq melumatlargha qandaq érishkenlikini bilmeymiz. Xitay da'iriliri tinch halda öz pikrini otturigha qoyush bilen térrorchiliqni perqlendürmeydighan bolghachqa, biz qanche weqening heqiqiy térrorluq weqesi, qanchilirining xitay hökümiti teripidin térrorchiliq dep qarilan'ghanliqini uqmaymiz. Méningche, xitay hökümiti térrorluq tehditni kötirip chiqip, özining Uyghur élidiki hakimiyitini heqleshtürüshke uruniwatidu.

Nikolas bekulin yene xitay hökümitining térrorchiliqqa qarshi küreshni bahane qilip, Uyghur élide yüz bériwatqan jiddiy we éghir kishilik hoquq depsendichiliklirini yoshuriwatqanliqini bildürdi.

Bir- birige zit sözler

Amérika birleshme axbarat agéntliqining seyshenbe künidiki xewirige qarighanda, jaw yungchin sözide yene Uyghurlarning musteqilliq pa'aliyetlirini taliban, el - qayde we özbékistan islam herikiti qatarliq térrorluq teshkilatlargha chétip eyibligen. Emma bu heqte tüzük ispat körsitelmigen.

Xewerde éytilishiche, xitayning térrorchiliqqa qarshi emeldari jaw yungchinning sözi shundaqla yene Uyghur aptonum rayonluq hökümetning re'isi ismayil tiliwaldining buning aldida bergen bayanatigha pütünley zit bolup, ismayil tiliwaldi bu yil 3 - ayda bergen bayanatida, 1990 - yildin 2001 - yilighiche bolghan ariliqta Uyghur élining bixeterlikining yaxshi bolghanliqini, térrorchiliq we zorawanliq weqelirining asasen yüz bermigenlikini bildürgen idi. ( Arzu)