89-Yildiki tyen'enmén weqeside oqughuchilarni basturushqa qatnashqan eskerlerge aldash wasitisi qollinilghan

Wékiléks yéqinda ashkarilighan xitaygha da'ir mexpiyetlikler ichide, xitay hökümitining 1989-yili 4-iyun küni tyen'enmin meydanidiki oqughuchilarni basturushqa qatnashqan xitay 38-armiyisining eskerlirige, ularning arisidiki 100 nechche eskerning namayishchi oqughuchilar hem béyjing puqralar teripidin öltürülgenliki heqqidiki yalghan xewerni tarqitip, eskerlerning ghezipini qozghash arqiliq, meydandiki 1000 din artuq ammining eskerler teripidin pilimot arqiliq oqqa tutulup öltürülgenliki heqqidiki xewer ashkarilandi.

Wékiléks ashkarilighan matériyallardin melum bolushiche, 1989-yildiki tyen'enmin oqughuchilar namayishini basturushqa qatnashqan 38-armiyining shu chaghdiki qomandani général shü chinshen bolup, eyni chaghda xitay merkizi hökümitidiki jaw ziyang qatarliq bir qisim emeldarlarning oqughuchilarni qoral küchi arqiliq basturushqa qarshi turushigha qarimastin, déng shawpingning biwasite buyruqi arqiliq, xébiyda turushluq 38-armiye béyjinggha yötkep kélin'gen.

Eyni chaghda chet'el metbu'atliri xitay armiyisining 4-iyun küni seherdiki basturushta tyen'enmén meydanida 1000 din artuq puqrani oqqa tutup öltürüp bolghandin kéyin, andin eskerlerning kün chiqishning aldida jesetlerge bénzin chéchip köydürüwetkenliki heqqidiki xewerlerni élan qilghan bolsimu, xitay hökümiti tyen'enmin meydanida oqughuchilargha oq chiqirish weqesining bolghanliqini inkar qilip, chet'el metbu'atlirini yalghan xewer tarqatti dep eyibligen idi.

Wékiléks tor békiti yéqinda amérika elchixanisining 1990-yili 26-mart küni retlen'gen bir éléktronluq höjjitini ashkarilighan. Höjjette amérikining shangxeyde turushluq konsulxanisining xitay millitidin bolghan bir xizmetchisining jéjyangdiki yurtigha qaytqinida, yurtida tyen'enmin oqughuchilar herikitini basturushqa qatnashqan 38-armiyining bir eskirining anisi bilen élip barghan söhbet xatirilen'gen.

Höjjette bayan qilinishiche, 38-armiye oqughuchilarni basturush üchün 3-iyun kéchisi béyjinggha kirginide, eskerler awwal hawagha oq étish arqiliq toplishiwalghan oqughuchilar hem puqralarni tarqilishqa agahlandurghan. Emma bir azdin kéyin eskerler arisigha ularning ichidiki 100 nechche eskerning tuyuqsiz ghayib bolghanliqi, ghayib bolghan bu eskerlerning namayishchi oqughuchilar hem béyjing puqraliri teripidin urup öltürülgenliki heqqidiki xewer tarqalghan. Qoshun tertipke sélinip, eskerler sani éditlan'ghandin kéyin, eskerler özlirining 100 nechche sepdishining arida yoqluqini bayqighan. Netijide ghezeplen'gen eskerler 4-iyun küni seherde meydandiki oqughuchilarni basturush buyruqini tapshuruwalghan haman, chang'en kochisida herbiy aptomobilgha qarshi kéliwatqan ammigha pilimot arqiliq oq chiqarghan. Qirghin toxtighanda eskerler kochida 1000 nechche ademning pilimot oqida ölgenlikini körgen. Eskerlerge jesetlerni bir yerge toplash buyruqi bérilip, jesetler bénzin chéchip köydürüwétilgendin kéyin, tik uchar ayropilan arqiliq hawadin yötkep kétilgen. Eskerlerge köydürülgen jesetlerning qeyerge yötkep kétilgenliki heqqide héchnéme déyilmigen.

Basturushqa qatnashqan 38-armiyining bu qismi, weqedin kéyin béyjing sheher etrapigha orunlashturulup, ularning qoshundin ayrilishqa ruxset qilinmaydighanliqi uqturulghan. Birnechche aydin kéyin bu qoshundiki eskerler 3-iyun kéchisi oqughuchilar hem puqralar teripidin öltürüwétildi dep uqturulghan 100 nechche sepdishining emeliyette hayat ikenlikini, özlirining qomandanliri teripidin aldan'ghanliqini bilgen. Qoshundiki herbiy qomandanlar eskerlerge, shu qétimliq qirghin'gha qatnashqan eskerlerning herbiy wezipe ötesh mudditi tolghandin kéyinmu, puqralar arisigha qaytip normal hayat kechürüsh imkaniyitige ige emeslikidin bésharet bérip, ularni herbiy mexpiyetlikni saqlashqa agahlandurghan. Emma bu qoshun ichidiki jéjyangliq esker qoshundin ayrilsa jazalinidighanliqi heqqidiki tehditke qarimay, 1989-yili 9-ayda qoshundin ayrilip, yurtigha anisini yoqlash üchün ketken. Hem 4-iyun künidiki qirghinchiliqni anisigha dep bergen. Bu eskerning anisining bildürüshiche, uning oghli yurtigha qaytqan mezgilde oghlining her küni shu jaydiki chérkawgha bérip öz gunahini tiligenlikini amérika elchixanisi xadimigha éytqan. Bu eskerning anisi yene, amérika elchixana xadimidin ikkiylen arisidiki söhbetning mexpiyetlikini saqlashni telep qilip, yerlik hökümet da'irilirining ularning öyige adem ewetip, ana-bala ikkiylen'ge herbiy mexpiyetlikni saqlashni agahlandurup tehdit séliwatqanliqini bildürgen.

Chet'ellerde pa'aliyet élip bériwatqan xitay hökümitige qarshi axbarat wasitiliridin kanadadiki yéngi tang téléwiziyisining 27-séntebir élan qilghan bu heqtiki xewiride bayan qilinishiche, yéqinqi yillardin buyan, xitayda yüz bergen puqralarning naraziliq namayishliri xitay hökümiti teripidin qoral küchi arqiliq basturup kéliniwatqan bolup, emma xitay hökümiti her waqit weqede eskerler teripidin étip öltürülgen puqralarning heqiqiy sanini xelq'aradin yoshurup kelmekte iken.