Tibet démokratiye we kishilik hoquq merkizi tibetning kishilik hoquq ehwali heqqide doklat élan qildi

"Xelq'ara tibet pochtisi" géziti 12-yanwar küni, tibet démokratiye we kishilik hoquq merkizining, tibettiki kishilik hoquq ehwali toghrisida hazirlighan 90 betlik doklatini élan qilip, tibet puqralirining siyasiy hoquqi, diniy erkinlik hoquqi hemde ma'arip we yashash hoquqlirining éghir derijide dexli-terüzge uchrawatqanliqini ashkarilidi.

Dramsaladiki tibet démokratiye we kishilik hoquq merkizining 2010"-yili tibet chégrisi ichidiki kishilik hoquq ehwali" dégen témida élan qilghan doklatining bash qismida eynen mundaq déyilgen.

"Jungxu'a xelq jumhuriyiti hökümiti, tibetlerning kishilik hoquqigha tajawuz qilish qilmishini qilche yénikletkini yoq, 2010-yili 12-ayning 30-künige qeder, xitayning herqaysi jayliridiki türme hemde tutup turush orunlirida 831 tibetlik siyasiy jinayetchi süpitide qamalghan. Bularning ichide 360 adem üstidin sot hökümiti élan qilin'ghan, 12 tibetlik muddetsiz qamaq jazasi bilen jazalan'ghan, yene 71 kishi sotning soraq jeryanidin ötüp, höküm chiqirilishini kütüp yatqan bolup, bulardin sirt yene 188 kishining iz dériki sürüshtürülmekte".

Bu doklatta yene mundaq mezmunlar bayan qilin'ghan:

• 2010-Yili tibet ziyaliyliri arisida we medeniyet sahesi boyiche tazilash herikiti élip bérilip, 2008 ‏-yilidin buyan 60 tin artuq tibet yazghuchisi hemde zhurnal mes'ulliri qolgha élin'ghan.
  
• 2010-Yili 8-ayning 23-küni gerche xitay hökümiti ölüm jazasi üstide islahat élip bérishni otturigha qoyghan bolsimu, emma bu tibetlikler üchün héchqandaq ünümi bermigen bolup, 2008-yili 9 neper tibetlik ölüm jazasigha höküm qilinip, 2 nepiri öltürülgen, qalghan 7 sining ölüm jazasi, ikki yil kéchiktürüp ijra qilin'ghan.
  
• Ma'arip hoquqidin mehrum qaldurulghanliqini hés qilghan tibetlik oqughuchilar, naraziliq namayishi élip bérip hökümetke qarshiliq bildürgen, tongrén nahiyisidiki 6 mektepning nechche minglighan oqughuchisi namayish ötküzüp, tibet tilini yoq qilishqa urun'ghan hökümetning ma'arip islahatini eyibligen. Buning bilen birge béyjing milletler unéwirsiti'itining 600 gha yéqin tibet oqughuchisi namayish élip bérish arqiliq, 2010-yili 10-ayning 22-küni tibet tilini qoghdash teshebbüsini otturigha qoyghan. Emma xitay hökümiti 2015-yilidin burun tibet we én'gilis tilidin sirt, bashlan'ghuch mektep dersliklirini pütünley xitay tilida neshr qilduridighanliqi heqqide qarar békitken. Xitay hökümiti yene, tibet xelqining tibet tilini qoghdash we tibet medeniyitini tereqqiy qildurush teshebbusini, döletke qarshi turush herikiti dep qarilighan.
  

Mezkur doklatta tibetlerning diniy étiqad erkinliki mesilisining éghirlishiwatqanliqimu tilgha élinip, töwendikidek mezmunlar bayan qilin'ghan:

"Dini erkinliktin mehrum qaldurulghan tibet xelqi, erkin diniy pa'aliyet élip baralmighandin sirt, sürgündiki tibet budda rehbirining tesirige uchrimasliq toghrisida qattiq bésimgha duch kelmekte. Xitay hökümiti yene tibetler rayonidiki diniy organlargha qarartqan bashqurush xizmitini kücheytip, ‘wetenperwerlik terbiyisi’ dégen'ge oxshash teshwiqat we siyasetlirini jari qildurup, milletler ittipaqliqini mustehkemlesh, jem'iyet muqimliqini qolgha keltürüsh sho'arini jar sélip, tibetliklerge qattiq bésim ishletmekte".

Daramsaladiki tibet démokratiye we kishilik hoquqlirini himaye qilish merkizi yene öz doklatida béyjing da'irilirining, tibette "tereqqiyat" we "muqimliq " ni qolgha keltürüsh kérek dep jar sélip, yerlik tibetliklerge qilche menpe'et élip kelmeydighan siyasetni yolgha qoyuwatqanliqini körsitip, töwendikidek mezmunlarni ilgiri sürgen:

"2010‏-Yili 1-ayning 18 we 20-künliri 5-qétimliq tibet xizmiti söhbet yighini béyjingda ötküzülgende, xitay dölet re'isi xu jintaw bilen 300 din artuq partiye, hökümet we armiye rehberliri yighin'gha qatniship, sichu'en, chingxey, gensu, yünnen qatarliq tibet rayonlirini öz ichige alghan xizmet pilanini tüzüp chiqqan. Bolupmu 10 yil ichide rayonda tereqqiyatni qolgha keltürüsh istratégiyisini emelge ashurup, namrat déhqanlarni halliq sewiyige yetküzüsh, rayonnning xitayning bashqa jayliridin alahide perqliq bolushtek weziyitini özgertish siyasiti belgiligen.

Tibette yene bu bir yil ichide, nechche on minglighan tibet xelqi yer tewresh, lay köchüsh apetlirige uchrap, hetta hayatidin ayrilghan. Xitay hökümiti sürgündiki tibet dahiysi dalay lamaning, yurtigha bérip öz xelqidin hal sorash, teselli bérish istikini ret qildi, siyasetni bir terepke qoyup, xelqining aman isenlikini tiligen dalay lamaning semimiy telipini ret qildi. Xitay hökümiti bu xil pozitsiyi bilen héchqachan tibet xelqining we xelq'ara jem'iyetning hörmitige érishelmeydu. Eksiche tibet xelqining dalay lamagha bolghan söygüsining künsayin éship bérishigha yol achidu. Xitay hökümiti tibet mesilisini hel qilishta peqet, dalay lama bilen di'alog ötküzüsh arqiliqla, jem'iyet muqimliqini, tibet xelqi bilen xitay xelqining birge inaq ittipaq ötüshini qolgha keltüreleydu xalas."