Tibet rayonidiki toqunush kéngiyishke bashlidi

Sichüenning garzé aptonom oblasti drago (luxaw) nahiyiside partlighan namayish etraptiki nahiyilerge kéngiyip, namayish yüz bergen rayonlarda jiddiy halet élan qilin'ghan. Amérika hökümiti bolsa weziyetke inkas qayturup, tibet weziyitining tereqqiyati we xitay amanliq küchlirining herikitidin qattiq endishe qiliwatqanliqini bildürdi. Düshenbe küni partlighan tibetlerning xitaygha qarshi naraziliq herikiti tünügün garzéning séda nahiyisige tutushup, xitay amanliq küchlirining yene namayishchilargha oq chiqirish weqesi yüz bergen idi. Merkizi londondiki erkin tibet teshkilati amanliq küchlirining 2 tibet namayishchini étip öltürgenliki, namayish partlighan düshenbe kündin buyan xitay amanliq küchliri teripidin öltürülgen tibet namayishchilirining 7 ge yetkenlikini bildürgen idi. Ilgiri xitay amanliq küchlirining drago nahiyisidiki namayishni basturup, 5 kishini étip öltürgenliki qeyt qilin'ghan.

Biraq, xitay hökümitining tibet namayishchilirini basturushi amérika, sürgündiki tibet teshkilatlirining we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining inkasini qozghidi. Amérika dölet ishlar ministirliqi bayanat élan qilip, xitay amanliq küchlirining tibet namayishchilirigha oq chiqarghanliqidin zor endishige chüshkenliki, xitayning mu'awin dölet re'isi shi jinping kéler ayda amérikigha ziyaretke kelgende kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyidighanliqini bildürdi.

Dölet ishlar ministirliqining tibet ishlar maslashturghuchisi, yardemchi dölet ishlar ministiri mariya otéro seyshenbe küni élan qilghan bu heqtiki yazma bayanatida, xitay hökümitini tibet rayonidiki weziyetni keskinleshtürüp, tibetlerning diniy, tili we medeniyet kimlikige tehdit séliwatqan “Selbiy siyasiti”ni özgertishke ündigen. Shundaqla yene, xitay da'irilirini dalay lama we yaki uning wekili bilen bolghan söhbetni eslige keltürüshke chaqirghan.
Mariya otéroning bayanati élan qilinishtin sel burun amérika dölet ishlar ministirliqi bayanatchisi amérika hökümitining tibet weziyiti heqqidiki meydanini tekitligen idi.

Dölet ishlar ministirliqi bayanatchisi wiktoriye nuland seyshenbe künlük axbarat élan qilish yighinida eskertip: biz xitayning tibet rayonidiki zorawanliq we jiddiylikning küchiyiwatqanliqi, jümlidin amanliq küchlirining namayishchilargha oq chiqirip, bezi kishilerni öltürgenliki we bezilerni yarilandurghanliqi heqqidiki xewerlerdin jiddiy endishe qiliwatimiz. Silermu bilgendek biz xitay hökümitini köp qétim özining tibet rayonidiki weziyetni keskinleshtürüp, tibet xelqining diniy, tili we medeniyet kimlikige tehdit séliwatqan selbiy siyasitini özgertishke chaqirip kelduq. Shundaqla yene ularni dalay lama we yaki uning wekili bilen ijadiy di'alog élip bérip, tibet xelqining qayghulirini heqiqiy menide hel qilishqa chaqirip kelduq, dégen.

Mezkur weqe xitayning mu'awin dölet re'isi shi jinping kéler ayda amérikini ziyaret qilidighan nazuk peytke toghra kelgen idi. Amérika dölet ishlar ministirliqining tibet weziyiti heqqidiki bayanati élan qilinishtin bir kün burun aq saray bayanat élan qilip, shi jinpingning 14-féwral amérikini ziyaret qilidighanliqini jakarlighan. Bu yil shi jinping xitayning rehberlik hoquqini ötküzüwalidighan muhim bir yildur. Biraq shi jinpingning ziyariti xitay amanliq küchliri tibetlerni basturuwatqan bir peytke toghra kelgen bolup, bu bezi kishilerde bundaq bir peytte shi jinpingni kütüwélish muwapiqmu, dégen so'alni peyda qilghan.

Biraq amérikidiki bezi xitay analizchilar tibet mesilisi noqul amérikining bésimi bilen hel bolmaydighanliqi, buning üchün xitayning démokratiyilishishi kéreklikini bildürmekte.

Amérikidiki xitay weziyet analizchisi, proféssor yangliyü ependi mundaq : amérika junggo bilen dalay lamaning tibet mesilisini söhbet arqiliq hel qilishini izchil telep qilip keldi. Junggomu dalay lama bilen söhbet ötküzüshni nahayitimu xalaydu. U dalay lamaning wekili 9 qétim béyjingni ziyaret qildi. Biraq her ikki terep öz pikride ching turup, söhbetning héchqandaq ehmiyiti bolmidi. Amérikimu bu sözlerni da'im tekitlep kéliwatidu. Biraq méningche hazirqi ehwalda bu mesilining hel bolushi mumkin emes. Chünki hakimiyetni bir partiye monopol qiliwalghan bundaq tüzüm az sanliq milletning hoquqigha hörmet qilmaydu. Tibet we Uyghurlarning mesilisini qoyup turung, u hetta xenzularning hoquqighimu hörmet qilmaydu.

Yangliyü tibet we Uyghur mesilisini hel qilishning birdin bir yoli ulargha heqiqiy aptonomiye bérip, ularning erkinlikige hörmet qilish ikenlikini ilgiri sürdi.

U: bu mesile qandaq hel bolidu? buning üchün tibetke heqiqiy aptonomiye bérish kérek. Biraq shizang we shinjangning hazirqi aptonomiyisi bir shekilwazliqtur. Chünki ularda partkomning 1-sékrétari xenzu. Aptonom rayon re'isining hoquqi yoq. Shunga siz bu mesilini heqiqiy hel qilish niyitingiz bolsa, tibet xelqining arzusigha hörmet qilip, ulargha erkinlik bérishingiz, ularning kishilik hoquqigha hörmet qilishingiz lazim. Shinjangdiki milliy mesilinimu oxshashla shundaq hel qilish kérek. Bu rayondiki Uyghur, qazaq qatarliq milletlerning arzusigha hörmet qilip, ularning kishilik hoquqi we erkinlikini qoghdash, ularni heqiqiy aptonomiye hoquqidin behrimen qilish, dep körsetti.

Amérika dölet ishlar ministirliqi bayanatchisi wiktoriye nuland shi jinpingning ziyariti bilen tibet weziyitining munasiwitige jawab bérip, amérikining tibet kishilik hoquq mesilisi we bashqa mesililerdiki meydanining xitaygha nahayiti ayanliqini eskertti.

U: bizning bu mesililerdiki meydanimiz yalghuz tibet kishilik hoquq mesilisige köngül bölüshtila emes, belki xitayning omumi kishilik hoquq mesilisidimu her waqit we her derijide nahayiti éniq bolup keldi. Bizning meydanimiz burun yuqiri derijilik xitay emeldarlirigha qandaq bolghan bolsa, bu qétimmu oxshashla nahayiti roshen, dep tekitligen.

Lékin tibet sergerdan hökümiti xelq'ara jem'iyetning weziyetke arilishishini telep qilip, dawamliq qan tökülüshning aldini élishqa chaqirdi. Daramsalani merkez qilghan sergerdan hökümetning bash ministiri lobsang san'gay, seyshenbe küni élan qilghan bu heqtiki bayanatida eskertip: dunya jama'etchiliki buninggha süküt qilsa, xitaygha tibet rayonidiki jiddiychilikni basturush we zorawanliqqa tayinip hel qilish qobul qilinidu, dégen signal béridu, dégen.

Xitay hökümiti bolsa séda nahiyisidiki namayishni bir top lükcheklerning herikiti, dep élan qilip, ularning saqchi ponkitigha hujum qilghanliqini ilgiri sürgen. Hökümetning shinxu'a agéntliqi arqiliq élan qilghan bayanatida saqchilarning amalsiz oq chiqirishqa mejbur bolghanliqi eskertilip, 14 saqchining yarilan'ghanliqini bildürgen. Shinxu'a agéntliqi bu heqtiki xewiride, saqchilarning bir “Topilangchi”ni étip öltürgenliki we yene bir “Topilangchi”ni yarilandurup, 13kishini qolgha alghanliqini ilgiri sürgen idi.