Xitay tibet qozghilingining 52 yilliqini “Dalay lama hakimiyitini aghdurup, tibet yanchiliri azad bolghan kün” dep xatirilidi

Düshenbe küni xitay metbu'atliridin shinxu'a agéntliqi, tibetler 28-mart küni lxasadiki potalha sariyi aldidiki meydanda dalay lama yanchiliq tüzümining aghdurulghanliqining 52 yilliqini xatirilidi, dep xewer berdi. Shinxu'a agéntliqining xewiride déyilishiche, tünügün xitay hökümiti teripidin tibet aptonom rayonining re'isi qilip teyinlen'gen bayam chilin téléwizorda tebriklesh nutqi sözligen.

Bayam chilin öz bayanida, 1959-yili 28-marttiki dalay lama qatarliqlar qozghighan tibet qozghilingini topilang dep eyibligen. Shundaqla dalay lama tibettin ayrilghandin buyanqi xitay kommunist hökümitining tibettiki 52 yilliq hökümranliqini medhiyilep,“Kommunist partiye tibette eslidiki dalay lama dewridiki yanchiliq tüzümini aghdurup tashlap, tibet xelqi azadliqqa érishti. Shundin buyan tibet aptonom rayoni zor tereqqiyatqa ériship, tibet xelqi bextlik yashawatidu” dégen.

Merkizi nyuyorktiki erkin tibet oqughuchilar teshkilining lédiri ténzin dorjén dalay lama bashchiliqida 59-yili tibette yüz bergen qozghilingining 52 yilliqini xitay hökümitining bu xil usulda xatirilishining tamamen siyasiy meqset üchün ikenlikini tekitlidi.

“Pütün dunyaning közi tibetke tikilgen mushu künlerde, xitay hökümiti bu xil tebriklesh pa'aliyiti arqiliq, özlirining tibetni tereqqiy qildurghanliqini, u yerdiki tibet xelqining bextlik yashawatqanliqini dunyagha teshwiq qiliwatidu. Xitay hökümiti bu arqiliq gherb démokratik elliri xitayni tibette yürgüzüwatqan mustebit tüzümi seweblik eyiblewatqan shara'itta, özini aqlap, tibet xelqining xitay hökümitige bolghan naraziliqlirini dunyadin yoshurmaqchi boluwatidu.”

Ténzin dorjén ependi tibette yashawatqan tibetlerning ehwali bilen sherqiy türkistandiki Uyghurlarning oxshashla xitay hökümitining assimilyatsiye siyasitining qurbani ikenlikini bildürüp mundaq dédi.

“Shundaq, nöwette tibetler bilen sherqiy türkistandiki Uyghurlar yüzliniwatqan teqdir-qismet tamamen oxshash bolmaqta. 1949-Yili xitay kommunist hökümiti bu zéminlarni bésiwalghandin buyan, bu rayonlarda bu yerlerning esli xelqliri bolghan tibetler hem sherqiy türkistan Uyghurlirigha qarita, étiqad, örp-adet, medeniyet, til-ma'arip qatarliq jehetlerde assimilyatsiye siyasiti yürgüzdi. Bu zéminlardiki bayliqlarni talan-taraj qildi. Bu zéminlargha köplep xitay köchmenlerni yötkep kélip, Uyghurlar hem tibetlerni öz zéminidiki az sanliq milletlerge, öz zéminidiki 2-derijilik puqralargha aylandurdi. Mana emdi bu milletlerni pütünley yoqitishqa, bayliqqa tolghan bu zéminlarni pütünley igileshke urunmaqta. Shunga men, biz tibetler bilen sherqiy türkistan Uyghurlirining öz musteqilliqi hem kishilik heq-hoquqi jehettiki telipi oxshash dep qaraymen.”

Ilgiri Uyghurlar arisida yashighanliqi üchün Uyghur tiligha pishshiq bolghan mongghul kishilik hoquq pa'aliyetchisi dügürjap ependi  1996-1997-yilliri tibette bir mezgil turghan. U eyni chaghda tibet arqiliq hindistanning daramsala rayonigha ketken bolup, dügürjap ependi özi tibette körgen emeliy ehwalning xitay hökümitining teshwiqatidikige oxshimaydighanliqini bayan qilip, tibet xelqining hergizmu xitay hökümiti teshwiq qilghandek bextlik emeslikini, tibetlerning xitay kommunist hökümiti asaritide yashawatqan Uyghurlar hem mongghullargha oxshashla éziliwatqan millet ikenlikini ilgiri sürdi.

Xitay weziyitini közetküchilerning qarishiche, nöwettiki shara'it, xitay kommunist hökümitining öz hökümranliqini saqlap qélish üchün barliq wasitilerni qollinishqa mejbur boluwatqan mezgil déyishke bolidiken. Chünki, ötken aydin buyan dawamlishiwatqan ottura sherqtiki misir, tunis, liwiye qatarliq döletlerdiki démokratik inqilablarning xitaydiki tesiri, chet'ellerdiki xitaygha qarshi küchlerdin tibet, Uyghur hem xitay démokratik küchlirining herikitining janlinishi, bolupmu tibetlerning rohaniy hem siyasiy dahiysi dalay lamaning özining siyasiy dahiyliq wezipisidin waz kéchip, tibet herikitide yéngi bir dewrning bashlinidighanliqidin bésharet bérishi qatarliqlar xitay hökümitini öz hökümranliqidin téximu ensiresh halitige keltürüp qoymaqta iken. Shunga xitay hökümitining tibet qozghilingining 52 yilliq xatire künide “Dalay lama tüzümini aghdurup tashlighanliqini tebriklesh pa'aliyiti” ötküzüshi emeliyette, özining tibet hem Uyghur éli qatarliq jaylardiki hökümranliqidin waz kechmeydighanliqini xelq'aragha yene bir qétim eskertish meqsitide bolushi mumkin iken.