Xitay b d t kishilik hoquq kéngishide tenqidke uchridi

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Xitay tibettiki namayishni herbiy küch bilen basturghanliqi tüpeyli b d t kishilik hoquq kéngishide yawropa ittipaqi we amérikining tibet namayishchilirigha küch ishletmeslik, özini tutuwélish we tibetni chet'elliklerge échiwétish heqqidiki bésimigha duch keldi. Yawropa ittipaqi wekili bash shtabi shiwétsariyining jenwe shehiridiki b d t kishilik hoquq kéngishide sözligen sözide, xitay da'irilirini tibet namayishchilirigha küch ishletmesliki we özini tutuwélishi kérek, dep qaraydighanliqini bildürdi. Amérika bolsa chet'elliklerning tibetke sayahet qilishini cheklesh buyruqining bikar qilinishini telep qilmaqta. Amérikining jenwediki elchisi warrén tishénor bu heqtiki bayanatida xitayning chet'ellik muxbirlar, diplomatlar we xelq'ara közetküchilerning tibetni ziyaret qilish cheklimisini bikar qilip, kishilerning tibettiki weziyetni öz közi körüsh we baha bérishige imkaniyet yaritishini telep qildi. U, bu heqtiki bayanatida " chet'el metbu'atlirining tibetke bérishini cheklesh xitayning olimpik wedisige xilap. Xitay emeldarlirining ritorik xitabi we weqe toghrisida terepsiz xewer bérishning cheklinishi bizni endishige salmaqta " dep körsetti.

Prézidént bush xitay xu jintawgha téléfon qilip, tibet weziyitining özide endishe qozghawatqanliqini bildürdi

Amérika prézidént ishxanisi aqsaray bolsa xitay da'irilirini dalay lama bilen söhbet ötküzüshke qistawatidu. Aqsaray prézidént bushning charshenbe küni xitay dölet re'isi xu jintawgha téléfon qilip, tibet weziyitining özide endishe qozghawatqanliqini we xitay hökümitining dalay lamaning wekili bilen emeliy söhbet élip bérishini shundaqla chet'ellik muxbirlar we diplomatlarning tibetke kirishige ruxset qilishini telep qilghanliqini élan qildi.

Prézidént bushning xu jintaw bilen ötküzgen téléfon söhbiti xitay lxasada weziyetning tinjighanliqini élan qilghandin kéyinmu, tibetler olturaqlashqan yerde üzlüksiz namayishlar yüz bériwatqan, aldinqi küni saqchilar sichüenning gerzi nahiyiside tibet namayishchilarni basturup, ikki kishining ölgenliki, ölgenlerning biri gerzidiki bir ibadetxanining lamasi ikenliki ghula -ghula qiliniwatqan mezgilge toghra keldi.

Sichüenning gerzi nahiyisidiki bir ibadetxanining lamasi radi'omizgha bir lamaning öltürülgenlikini, herbiylerning namayishchilargha oq chiqarghanliqini éytqan idi. U, " aldinqi künki weqede bir lama öltürüldi. Bu lama, "erkinlik! tibetke erkinlik!" dep warqirighan idi. Biz namayish qilghanda saqchi we herbiyler aldimizni tosidi. Bu jeryanda bir az jiddiychilik yüz bérip, herbiyler oq chiqardi," deydu.

Mezkur lama da'irilerning shu küni kéchisi gerzi nahiyiside 30 lamani qolgha alghanliqini bildürmekte. Gerzi nahiyiside seyshenbe küni yene dawamlashqan, lékin u küni namayishchilar bilen herbiy- saqchilar arisida toqunush yüz bermigen. Radi'omizgha melumat bergen yuqiriqi lama seyshenbe künki küch körsitishke 200 lamaning qatnashqanliqini bildürdi.

" Tinch namayish qilghan puqralarning öltürülüshini tenqid qilimiz"

Tibet weziyitining tereqqiyati endishe qozghawatqan dölet we xelq'ara organlarning biri yawropa ittipaqi. Yawropa ittipaqining wekili seyshenbe küni kishilik hoquq kéngishide tibet mesilisini otturigha qoyghan künning etisi, yawropa parlaménti béyjing olimpik musabiqisini bayqut qilish yaki qilmasliqni shundaqla yawropa ittipaqining xitay bilen bolghan munasiwitini muzakire qildi. Yawropa parlaméntining bayanatchisi réchard frédimen, tibet mesilisining yawropa parlaméntidiki bezi ezalarning teklipige bina'en parlaméntning muzakire küntertipige élin'ghanliqini bildürdi.

Yawropa parlaméntining charshenbe künki munaziriside bezi ezalar bolmidi dégende béyjing olimpik yighinining échilish murasimini bayqut qilishni otturigha qoydi. Yawropa parlaméntining re'isi xenz gért pottéring yighinda sözligen sözide "tibet paytexti lxasa we xitayning bir qisim sheherliride 10 ‏- mart küni yüz bergen weqe kishini nahayiti qayghugha salidu. Biz zorawanliqning pütün shekillirini eyibleymiz shundaqla herbiy we saqchilarning cheklimisiz küch qollinishini tenqid qilimiz. Tinch namayish qilghan puqralarning öltürülüshini tenqid qilimiz " deydu.

Pottéring olimpik musabiqisining muweppeqiyetlik bolushini ümid qildi. Lékin u tibet xelqining diniy we medeniyet kimlikige hörmet qilishni telep qilidighanliqini eskertip, "olimpik yighinigha qatnishidighan her bir mes'uliyetchan siyasetchining xitay rehberliri söhbetlishish we muresse qilish yolini tutmisa, olimpik yighinigha qatnishishi toghrimu, dégen su'alni sorishi " ni tewsiye qildi.

" Xitay namayishchilargha küch ishletmesliki kérek"

Buning aldida yawropa parlaménti tibet guruppisining re'isi tomas man, xitay da'irilirining tibettiki isyanni dalay lama küshkürtti, dégen bayanatini shiddetlik tenqidligen. U, bir xitay rehbirining bu sözi kishi qobul qilghili bolmaydighan bimenilik. Biz xitay hökümitining bu qarishini qet'iy ret qilimiz " dégen idi. Lxasadiki isyanni dalay lama qozghidi, dégen sözni xitay bash ministiri wén jyabaw muxbirlarni kütüwélish yighinida tekitligen.

Yawropa ittipaqining ijra'iye organi yawropa komitétining tibet mesilisidiki meydani xitayni namayishchilargha küch ishletmeslik, dalay lama bilen söhbet ötküzüshke chaqirish bolup, yawropa parlaméntidiki munazire yawropa ittipaqidiki döletler tashqi ishlar ministirliri yighini échilish harpisigha toghra kelgen bolup, tibet mesilisi tashqi ishlar ministirliri yighinining muhim küntertiplirining biri idi. Yawropa komitétining tashqi ishlar komissari féréro waldnér, tibet weziyitidiki muqimsizliqning özliride xatirjemsizlik yaritiwatqanliqini, xitayning namayishchilargha küch ishletmeslikini, özini tutuwélishini, terepsiz metbu'atlarning tibetke kirishige ruxset qilishini tekitligen.

" Xitay néme üchün chet'ellik muxbirlargha tibetning derwazisini achalmaydu? "

B d t kishilik hoquq kéngishidiki 47 dölet ichide kishilik hoquqni depsende qilish bilen eyibliniwatqan döletler xéli salmaqni igiligen bolup, mezkur organ kishilik hoquqni depsende qilghuchi bu döletlerning özini qoghdash qorali bolup qélish bilen eyiblenmekte idi. Aldinqi küni asiyadiki bezi teshkilatlar kishilik hoquq kéngishige xet yézip, tibet mesilisi üchün mexsus muzakire uyushturushini, bu mesilini pelestin, darfur we bérma mesilisige oxshash muzakirige qoyushni tekitligen.

Kishilik hoquq kéngishining aliy komissari lu'is arbor kanada metbu'atlirigha bergen bu heqtiki bayanatida " xitay awghust éyida 30000 neper chet'ellik muxbirgha derwazisini achidu. Lékin pütün dunya olimpik musabiqisigha qiziqiwatqan'gha oxshash tibettiki weqelerge qiziqiwatqanda néme üchün bir - ikki chet'ellik muxbirgha tibetning derwazisini achalmaydu? " dep körsetti. (Erkin)