Tibetlerning naraziliqini qozghighan 'qosh til ma'aripi' qarari

Süret, d u q ning ichki ishlar mudiri, amérika uyghur jemiyitining muawin reisi ilshat ependining boshün tor bétide 15 - awghust küni muxbir jang chingyangning "5 - iyul weqesining sewebi heqqide dunya uyghur qurultiyining ichki ishlar mudiri ilshat ependi bilen söhbet" namliq ziyaret xatiriside bérilgen süriti.

Undaqta bu qarardiki tibetlerning naraziliqining qozghilishigha seweb bolghan amillar qaysilar? eger Uyghurlar hem tibetler üstidin bu xil "qosh til ma'aripi" namidiki ma'aripni xitaylashturush siyasiti dawamliq yürgüzülse, qandaq aqiwetler kélip chiqishi mumkin? amérikidiki ilshat ependi ziyaritimizni qobul qilip, özining bu heqtiki qarashlirini otturigha qoydi.

Chingxey ölkilik hökümet rayondiki tibet mektepliride yolgha qoymaqchi bolghan qararda bundin kéyinki 10 yil ichide hazirqi tibet mektepliride xitay tilini omumlashturup bolush pilani otturigha qoyulghan.

Bolupmu qararning 11 - maddisida otturigha qoyulghan "milliy ma'arip oqutushida partiyining milletler siyasiti we dölet qanunidiki belgilimiler boyiche, dölet tilini omumlashturup, milliy ma'aripni tereqqiy qildurush kérek. Oqutush ünümini yuqiri kötürüsh üchün, mekteplerde ' qosh til ma'aripi 'islahati élip bérish kérek. Yeni aldi bilen hazirqi yeslilerde qosh tilliq yeslilerni berpa qilip, eslidiki milliy yeslilerni xitay yesliliri bilen qoshuwétish, tibet baliliri bilen xitay balilirini arilashturuwétish kérek. Bashlan'ghuch ottura mekteplerde tibet mektepliri bilen xitay mekteplirini birleshtürüwétish, 2015 - yilgha kelgende mekteplerde dölet tili(xitay tili) asas qilinidighan 'qosh til ma'aripi' qurulmisini emelge ashurup bolush. Aliy mektepni tügetken xitay oqughuchilirini milliy rayonlargha kélip ma'arip xizmitide bolushqa righbetlendürüsh, ölke sirtidiki mekteplerde tibet oqughuchiliri üchün ottura mektep sinipliri hem téxnikom sinipliri échip, 2015 - yiligha barghanda bu oqughuchilar sanini 6000 gha, 2020 - yiligha kelgende 12000 din ashurush arqiliq, tibet oqughuchilirining xitay tili sewiyisini yuqiri kötürüsh" qatarliqlar körsitilgen. Mezkur belgilimiler tibet ziyaliylirining naraziliqigha seweb bolghan.

Chingxey ölkilik hökümetning bu qarari bu yil küzde ma'arip idarisi teripidin tibet oqutquchiliri arisida muzakirige qoyulghinida, aldi bilen tibet oqutquchiliri narazi bolghan. Emma, chingxey ölkilik hökümet yenila eslidiki qarar boyiche tibet mektepliride islahat élip bérishni qarar qilghan.

Netijide bu yil 10 - ayning 19 - küni chingxey ölkisi rébkong nahiyisidiki tibet oqutquchi - oqughuchiliri ma'arip nazaritining qararigha naraziliq bildürüp namayish qildi. Namayish bir hepte ichide tézlikte kéngiyip, chingxeydiki tisulxu nahiyisi, béyjing milletler uniwérsitétidiki tibet oqughuchiliri, gensu ölkisining jenubiy gensu tibet oblastidiki tibet oqughuchiliri arisigha kéngeydi. Béyjing milletler uniwérsitéti qatarliq xitay ölke sheherliride oquwatqan uniwérsitétlardiki Uyghur oqughuchilar, xitay ölkiliridiki shinjang siniplirida oquwatqan Uyghur ottura mektep oqughuchiliri tézlikte tor betliride inkas qayturup, tibet oqughuchilirini qollaydighanliqini bildürüshti.

Chet'ellerdiki Uyghur ziyaliyliridin, ilgiri shixenze uniwérsitétida oqutquchi bolup ishligen hazir amérikida yashawatqan siyasiy analizchi ilshat ependi ziyaritimizni qobul qilip, tibet oqughuchiliri élip barghan naraziliq namayishining sewebi, xitayning Uyghur we tibetlerge qaratqan "qosh til ma'aripi" namidiki yerlik milletler ma'aripini xitaylashturush siyasiti, bu siyasetning aqiwiti heqqide toxtaldi.

Ilshat ependi tibet oqughuchilirining tibet rayonlirigha qaritilghan "qosh til ma'aripi" heqqidiki qarargha narazi bolushigha, bu birnechche yildin buyan Uyghur ziyaliylirining "qosh til ma'aripi" ning Uyghurlargha élip kelgen ziyanliri heqqide élip barghan mulahiziliri hem Uyghur ana tili ma'aripining weyran boluwatqanliqi heqqidiki emili pakitlarni körüp yetkenliki seweb bolghanliqini otturigha qoydi.

Igilishimizche tibet oqughuchilirining naraziliq namayishi we Uyghur oqughuchilirining tibetlerni qollash pozitsiyisi, xitay hökümet da'irilirini ensiretken. Radi'omiz igiligen uchurlardin melum bolushiche Uyghur aptonom rayon da'iriliri jiddiy tedbir qollinip Uyghur oqughuchiliriningmu tibet oqughuchiliridek "qosh til ma'arip siyasiti" ge qarshi namayish qilishining aldini alghan.

 Ilshat ependi sözide, Uyghur oqughuchi - oqutquchilirining bu qétim tibet oqughuchilirining namayishini qollashigha, Uyghur we tibetlerning teqdirdash ikenliki sewebidin bolghanliqini ilgiri sürdi.

Ilshat ependi mundaq dédi: "Uyghurlar bilen tibetler teqdirdash. Uyghur aptonom rayonida élip bériliwatqan ma'aripni xitaylashturush siyasiti netijiside Uyghur ma'aripi weyran bolushqa yüzlinip, Uyghurlarda ishsizliq éghirlashti. Bu ehwalda Uyghur ziyaliyliri ana tilidin ayrilip qélish xewpining Uyghur millitining millet süpitide yoqilishqa élip baridighanliqini tonup yetti. Birnechche yildin buyan Uyghur ziyaliyliri tor bet we metbu'atlarda 'ana til ma'aripining weyran bolushi élip kélidighan aqiwetler' heqqide köp izdendi, maqalilerni élan qildi. Qisqisi Uyghurlar ana til ma'aripining weyran bolishi élip kélidighan yaman aqiwetlerning emeliyitini tibetlerdin baldur körüp, achchiq tejribe - sawaqlargha ige boldi. Shuning üchün bu qétim tibet oqughuchiliri namayish qilghinida Uyghur oqughuchiliri aldi bilen tibet oqughuchilirigha awaz qoshudighanliqini bildürdi. Uyghur ziyaliyliri bolsa tibet oqughuchilirining namayishini heqqaniy namayish dep qollash pozitsiyiside boldi. Bu ehwal elwette xitay hökümet da'irilirini ensiritidu."

Ilshat ependi yene chingxey ölkilik hökümetning bundaq qarar élishigha türtke bolghan amilning emeliyette bu siyasetning aldi bilen Uyghur aptonom rayonida bir mezgil ijra qilinip tejribidin ötkenliki üchün xitay hökümitining tibet rayonida kéngeytip ijra qilishni qarar qilghanliqi seweb bolghanliqini ilgiri sürdi.

Ilshat ependi: "xitay hökümiti ' qosh tilliq ma'arip ' namidiki milliy ma'aripni xitaylashturush siyasitini awwal Uyghur aptonom rayonida yolgha qoyup, melum ünümge érishti. Shunga buni emdi tibet rayonidimu omumlashturmaqchi boluwatidu. Buningda Uyghur aptonom rayonidiki Uyghur emeldarlarning mes'uliyiti bolghandin bashqa Uyghur ziyaliylirining bu siyaset yolgha qoyulghan deslepki mezgillerde hazirqi tibet ziyaliyliridek aktip qarshiliq pozitsiyiside bolmighanliqi seweb boldi déyishke bolidu."
 
Ilshat ependi ziyaritimiz axirida xitay hökümitining Uyghur hem tibet rayonida eger ma'aripni xitaylashturush siyasitini dawamliq ijra qilsa, kélip chiqidighan yaman aqiwetler heqqidimu öz perizini otturigha qoyup, "qosh til ma'aripi" siyasiti sewebidin, Uyghur élide belkim yene bir qétimliq "5 - iyul weqesi" ning tekrarlinishi mumkinlikini bildürdi.

Ilshat ependi sözide yene, tibet oqughuchiliri élip barghan "ana tilini qoghdash" namayishidin kéyin, xitay hökümet da'irilirining hazir yürgüzüwatqan "qosh tilliq" ma'arip namidiki ma'aripni xitaylashturush siyasitide melum chékinish bolishi mumkinliki heqqidiki perizinimu otturigha qoydi.

 Tibet oqughuchilirining naraziliq namayishidin kéyin, chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliridin dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit ependi radi'omizda bayanat bérip, tibet oqughuchilirining herikitini qollaydighanliqini bildürgen we xitay hökümitining milliy siyasitini eyibligen idi.

Uyghur ziyaliyliridin amérikidiki alim erkin sidiq ependi, merkizi milletler uniwérsitétining dotsénti musteqil tetqiqatchi ilham toxti ependi we Uyghur élidiki bir qisim oqutquchi - oqughuchilar shundaqla chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchiliri hem ziyaliylarmu radi'omiz ziyaritini qobul qilip, tibet oqughuchilirining namayishini heqqaniy heriket dep qaraydighanliqini bildürgen.

Ular yene, xitay hökümitining Uyghur we tibetlerge qaratqan "qosh til ma'aripi siyasiti"ni milliy ma'aripni xitaylashturush siyasiti dep eyiblep, xitay hökümitini herqaysi milletlerning ana til ma'aripini qollinishigha tosalghuluq qilmasliqqa chaqirghan idi.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.