قىرغىزىستاندىكى تۇڭگانلار

2004-يىلى 3-سېنتەبىر كۈنى تۇڭگان مۇسۇلمانلار نىڭشادىكى بىر مەسچىتتە . AFP

يېقىندا قىرغىزىستاننىڭ بىشكەك شەھىرىدىن ئانچە يىراق بولمىغان چۇي ۋىلايىتىگە قاراشلىق ئىسكىرا يېزىسىدا يۈز بەرگەن تۇڭگانلار بىلەن قىرغىزلار ئارىسىدىكى توقۇنۇش كىشىلەرنىڭ بۇ جۇمھۇرىيەتتىكى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ بىرى ھېسابلىنىدىغان تۇڭگانلارنىڭ ئەھۋالىغا نىسبەتەن قىزىقىشىنى قوزغىدى. ئۇنداقتا تۇڭگانلار قىرغىزىستانغا قانداق كېلىپ قالدى دېگەن سوئالنىڭ قويۇلۇشى تەبىئىي.

تۇڭگانلارنىڭ قىرغىزىستاندىكى تارقىلىشى

تۇڭگانلار قىرغىزىستاننىڭ بىشكەك، ئوش، توقماق شەھەرلىرى ۋە چۇي ئوبلاستىغا تەۋە ئالىكساندىروپكا، سوقۇلۇق يېزىلىرى ھەمدە ئىسسىق كۆل ۋىلايىتىنىڭ قارا قول شەھىرى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى ئىردىق قاتارلىق يېزىلارغا تارقالغان.

قىرغىزىستاندىكى تۇڭگانلار ئاساسەن دېگۈدەك دېھقانچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىپ، تۈرلۈك زىرائەتلەرنى ۋە كۆكتاتلارنى ئۆستۈرىدۇ. ئۇلارنىڭ خېلى كۆپ قىسىمى سوۋېتلەر ئىتتىپاقى يىمىرىلىپ، قىرغىزىستان مۇستەقىللىققە ئەرىشىپ، بازار ئىگىلىكى يولغا قويۇلغاندىن كېيىن سودا-تىجارەتكە كىرىشكەن بولۇپ، بۇ ئۇلارنىڭ ئىقتىسادىي ھاياتىغا پايدىلىق تەسىرلەرنى كۆرسەتكەن.

تۇڭگانلار قىرغىزىستاندىن باشقا يەنە قازاقىستان ۋە ئۆزبېكىستانغىمۇ تارقالغان بولۇپ، ئۇلارنىڭ مۇتلەق كۆپچىلىكى قىرغىزىستاننى بازا قىلىپ توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقانلىقى ئۈچۈن ئۆز تىلىنى ۋە مىللىي مەدەنىيىتىنى بىر قەدەر ياخشى ساقلاپ قالغان. سوۋېت ئىتتىپاقى مەزگىلىدە يەنى 1979-يىلى ئۇلارنىڭ پۈتۈن سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى سانى 50 مىڭ دەپ ئېلان قىلىنغان بولۇپ، قىرغىزىستاندا ھازىر تەخمىنەن 70 مىڭ ئەتراپىدا تۇڭگان نوپۇسى ياشايدىغانلىقى بىلدۈرۈلمەكتە.

تۇڭگانلارنىڭ قىسقىچە تارىخى

تۇڭگانلار خىتايدا خىتاي ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن " خۇيزۇ" دەپ رەسمى بېكىتىلگەن بولسىمۇ، ئەمما يەرلىك ئۇيغۇر قاتارلىق خەلقلەر تەرىپىدىن تۇڭگان دەپ ئاتىلىدۇ. رۇسىيىدە بۇ ئىسىم "دۇنگان" دېگەن نام بىلەن تۇنجى قېتىم 19-ئەسىردە كۆرۈلگەن، رۇس تىلىنىڭ ئادىتى بويىچە تۇڭگان دېگەن ئىسىم دۇنگان دەپ تەلەپپۇز قىلىنىپ، موسكۋا ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن رەسمى ئايرىم بىر مىللەت نامى قىلىپ بېكىتىلگەنلىكى ئۈچۈن بۈگۈنكى كۈندە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى بارلىق خەلقلەر ئۇلارنى دۇنگان دەپ ئاتىشىدۇ، ئەمما تۇڭگانلار ئۆزلىرىنى بولسا" لاۋ خۇئىخۇي" دەپمۇ ئاتايدىكەن.

رۇسىيە ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تۇڭگانشۇناس ئالىملىرىنىڭ ئوتتۇرىغا قويۇشىچە، تۇڭگانلار ئوتتۇرا ئاسىيادا جۈملىدىن ھازىرقى قىرغىزىستان ۋە قازاقىستانلاردا 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا پەيدا بولغان بولۇپ، بۇ 19-ئەسىردە ئۇيغۇر دىيارىدا ۋە گەنسۇ، شەنشى ئۆلكىلىرىدە كۆتۈرۈلگەن كەڭ كۆلەملىك قوزغىلاڭلار بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىكەن. 19-ئەسىرنىڭ 60-يىللىرىدا پۈتۈن ئۇيغۇر دىيارى مەنچىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا قارشى قوزغىلاڭ ئوتلىرى بىلەن قاپلاندى. مۇسۇلمانلارنىڭ بۇ قوزغىلاڭلىرىغا تۇڭگانلارمۇ قاتنىشىپ، ئۇيغۇرلار بىلەن بىرلىكتە ئۆز دۈشمەنلىرىگە قارشى ئۇرۇش قىلغان ئىدى. 1867-يىلى ياقۇپ بەگ مۇستەقىل قەشقەرىيە دۆلىتىنى قۇرغاندا، ئۈرۈمچى قاتارلىق جايلاردىكى تۇڭگانلار ياقۇپبەگكە بەيئەت قىلدى. ئىلىدا ئۇيغۇرلار بىلەن تۇڭگانلار بىرلىشىپ، مەنچىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاپ، ئىلى تارانچى سۇلتانلىقىنى قۇردى. بىراق، 1877-يىلى زو زوڭتاڭ قەشقەرىيىگە قارشى ھەربىي ھەرىكەت ئېلىپ بارغاندا، تۇڭگانلارنىڭ قوماندانى بەيياڭخۇ ۋە باشقىلار ئۇيغۇر قاتارلىقلار بىرلىشىپ، زو زوڭتاڭنىڭ تاجاۋۇزچى قوشۇنلىرى بىلەن جەڭ قىلغان بولسىمۇ، ئەمما بىراق مەغلۇب بولدى. دېمەك 1877-1878-يىللىرى زو زوڭتاڭ قەشقەرىيىنى ئىشغال قىلغاندا، بەيياڭخۇ باشلىق بىر قانچە مىڭ تۇڭگان خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۆچ ئېلىشىدىن قورقۇپ، ئۇچتۇرپان ئارقىلىق ئىسسىق كۆل ئەتراپىدىكى قارا قول، بىشكەك ئەتراپىغا قېچىپ كېلىپ پاناھلاندى. مانا بۇ تۇڭگانلارنىڭ قىرغىزىستاندا يەرلىشىش تارىخىنىڭ باشلىنىشىدۇر.

تۇڭگانلارنىڭ يەتتە سۇغا كۆچۈشى

1871-يىلى ئىلىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ مۇستەقىل ھاكىمىيىتى تارانچى سۇلتانلىقى رۇسىيە تەرىپىدىن ئاغدۇرۇلدى. كولپوكوۋسكىي باشچىلىقىدىكى چار رۇسىيە قوشۇنلىرى ئۇيغۇر ۋە تۇڭگانلارنىڭ قارشىلىقلىرىنى بويسۇندۇرۇپ، ئىلىنى بېسىۋالدى. ئەلاخان سۇلتان خەلقنىڭ ھاياتى ۋە مال-مۈلكىنى قوغداپ قېلىش ئۈچۈن غۇلجا شەھىرىنىڭ ئاچقۇچىنى كولپوكوۋكسىيغا تاپشۇردى. ئىلى تەخمىنەن 10 يىلغا يېقىن رۇسلارنىڭ قولىدا تۇرغان بولسىمۇ، بىراق چار رۇسىيە بىلەن مەنچىڭ ئىمپېرىيىسى ئىلىنى خىتايغا قايتۇرۇپ بېرىش مەسىلىسى ھەققىدە سۆھبەتلىشىپ، ئاخىرى 1881-يىلى " ئىلى شەرتنامىسى" ئىمزالاندى. مەزكۇر شەرتنامىگە بىنائەن ئىلىنىڭ بىر قىسىمى ۋە غۇلجا خىتايغا بېرىۋېتىلدى. ئىلىنىڭ خىتايلارغا تاپشۇرۇپ بېرىلگەنلىكىدىن خەۋەر تاپقان ئۇيغۇرلار ۋە تۇڭگانلار ئۆز دۈشمەنلىرىنىڭ ئۆچ ئېلىشىدىن قورقۇپ، يەتتە سۇ تەۋەسىگە كۆچتى.

ئەنە شۇ قېتىملىق كۆچۈشتە 50 مىڭ ئەتراپىدا ئۇيغۇر ۋە توت مىڭ ئەتراپىدا تۇڭگان يەتتە سۇ ۋادىسىغا ماكانلاشتى، تۇڭگانلارنىڭ يەنە بىر قىسىمى بولسا، ھازىرقى قىرغىزىستاننىڭ توقماق، قارا قول، سوقۇلۇق قاتارلىق جايلىرىغا كېلىپ ماكانلىشىپ قالغان.

تۇڭگانلارنىڭ ئاخىرقى قېتىملىق كۆچۈشى 1955-يىلىدىن 1963-يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتىكى كۆچۈش بولۇپ، بۇ مەزگىلدە ئىلى ۋىلايىتى ھەم تارباغاتايدىكى بىر قىسىم تۇڭگانلار ئۇيغۇر، قازاق قاتارلىق خەلقلەر بىلەن بىرلىكتە سوۋېت ئىتتىپاقى كۆچۈپ چىقىپ ماكانلاشقان. ئۇلارنىڭ كۆپ قىسىمى قازاقىستانغا، ئازراق قىسىمى بىشكەك شەھىرى ئەتراپىغا كېلىپ ماكانلاشقان بولۇپ، بۇ قېتىم كۆچكەن تۇڭگانلار ئۇيغۇرلار بىلەن زىچ ئارىلىشىپ كەتكەن.

تۇڭگانلارنىڭ سىياسىي ۋە مەدەنىيەت ئەھۋالى

تۇڭگانلار ئوتتۇرا ئاسىيادىكى بىردىن-بىر خىتاي-تىبەت تىل سىستېمىسىدا سۆزلىشىدىغان خەلق، ئۇلار دىنى جەھەتتە ئىسلام دىنىنىڭ سۈننىي مەزھىپىگە ئېتىقاد قىلىدۇ ۋە ئۆز تىلى ھەم مەدەنىيىتىنى جۈملىدىن دىنىي ئېتىقادىنى كۈچلۈك ساقلىغان.

قىرغىزىستان، تۇڭگانلار توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان جۇمھۇرىيەت بولغاچقا، موسكۋا ھۆكۈمىتى تۇڭگانلارنىڭ مەدەنىيىتىنى راۋاجلاندۇرۇش ئىشلىرىنى ئەينى ۋاقىتتا قىرغىزىستانغا ئورۇنلاشتۇرغان ئىدى. شۇ سەۋەبتىن قىرغىزىستان پەنلەر ئاكادېمىيىسى قارمىغىدا تۇڭگانشۇناسلىق مەركىزى قۇرۇلغان ھەم تۇڭگانچە رادىئو ۋە مەتبۇئات ئورۇنلىرى تەسىس قىلىنغان ئىدى. ھازىر قىرغىزىستاندا مەزكۇر ئورۇنلار يەنىلا مەۋجۇت بولۇپ، تۇڭگان تىلىدا ھەپتىدە بىر سائەت رادىئو پروگراممىسى بېرىلىدۇ.

تۇڭگانلار خىتاي تىلىنىڭ شەنشى-گەنسۇ دىئالېكتى ئاساسىدىكى ئۆز ئانا تىلىدا " خۇيمىن باۋ" ( تۇڭگان گېزىتى) دېگەن نامدا گېزىت چىقىرىدۇ. تۇڭگان تىل گەرچە خىتاي تىلى بولسىمۇ، ئەمما سوۋېت ئىتتىپاقى تەرىپىدىن خىتاي تىلىدىن ئايرىلىپ، مۇستەقىل تۇڭگان تىلى قىلىپ بېكىتىلگەن. 1928-يىلى لاتىن يېزىقى، 1953-يىلى بولسا، سلاۋىيان يېزىقى ئاساسىدا تۇڭگان يېزىقى تەييارلانغان بولۇپ، ئۇلار تاكى ھازىرغىچە سلاۋىيان يېزىقىنى ئىشلەتمەكتە. تۇڭگانلار سوۋېت ئىتتىپاقى دەۋرىدە " شىيۈئەدە چى" (يەنى "ئۆكتەبىر بايرىغى") دېگەن نام ئاستىدا گېزىت چىقارغان شۇنىڭدەك يەنە سىلاۋىيان يېزىقى بىلەن ئۆز تىلىدا كىتابلار نەشىر قىلغان ھەم بۇ پائالىيەتلىرىنى ھازىرمۇ داۋاملاشتۇرماقتا. قىرغىزىستان، قازاقىستانلاردىكى تۇڭگان( دۇنگان) تىلى گەرچە خىتاي تىلىنىڭ شەنشى –گەنسۇ دىئالېكتى بولسىمۇ، ئەمما ئۇ بۈگۈنكى گەنسۇ-شەنشى رايونىدىكى تۇڭگانلار قوللىنىدىغان تىلدىن خېلى كۆپ پەرقلىنىدۇ. بۇنىڭدا 19-ئەسىرگە خاس كونا سۆزلۈكلەر ساقلىنىپ قالغان شۇنىڭدەك يەنە رۇسچە ئاتالغۇلار كۆپلەپ قوبۇل قىلىنغان، ئۇيغۇر، قىرغىزچە ۋە باشقا تۈركىي تىللارنىڭ تەسىرىمۇ كۆرۈنەرلىك دەرىجىدە سىڭگەن.

تۇڭگانلار ئارىسىدىن كۆرۈنەرلىك ئەربابلار يېتىشىپ چىققان

قىرغىزىستان، قازاقىستاندىكى تۇڭگانلار ئارىسىدىن ئەينى ۋاقىتتا "سوۋېت ئىتتىپاقى قەھرىمانى"، "سوۋېت ئىتتىپاقى خەلق ئارتىسى" دېگەن ئەڭ يۇقىرى ناملارغا ئېرىشكەن ئادەملەر شۇنىڭدەك يەنە ئاكادېمىك ۋە دوكتورلار يېتىشىپ چىققان.

قىرغىزىستان مىللەتلەر ئىتتىپاقىنىڭ قارمىغىدىكى تۇڭگانلار جەمىيىتىنىڭ دوكلاتىدىن قارىغاندا، 90-يىللارنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا قىرغىزىستان تۇڭگانلىرى تۇڭگانلارنىڭ قىرغىزىستانغا كۆچۈپ كەلگەنلىكىنىڭ 120 يىللىقىنى خاتىرىلىگەن. مەزكۇر دوكلاتتىن مەلۇم بولۇشىچە، قىرغىزىستاندا 50 تىن ئارتۇق پەن دوكتورلىرى ۋە پەن نامزاتلىرى تەتقىقات ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللانماقتا، 20 دىن ئارتۇق ئادەم جۇمھۇرىيەتنىڭ پەخرىي ناملىرىغا ئېرىشكەن. بىر نەپەر تۇڭگان دۇنيا چېمپىيونى بولغان، ئۇلار ئارىسىدىن ئىلگىرى كېيىن يەنە تۆت نەپەر كىشى قىرغىزىستان پارلامېنتىغا ئەزا بولغان ئىكەن. تۇڭگان ئالىمى مۇھەممەد سۇشانلونىڭ ( 1924-1998) ئىسمى سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى ھەمدە خىتايدىكى ئىلىم ساھەسىگە تونۇشلۇق بولۇپ، ئۇ قىرغىزىستان پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ مۇخبىر ئەزاسى بولۇپ سايلانغان، ئۇ تۇنجى قېتىم ئوتتۇرا ئاسىيا تۇڭگانلىرىنىڭ تارىخى ۋە مەدەنىيىتى ھەققىدە كىتاب يازغان كىشى ئىدى. شائىر ياسىر شىرۋازى بولسا، سوۋېت ئىتتىپاقى دەۋرىدە كەڭ تونۇلغان شائىر سۈپىتىدە ئېتىراپ قىلىنغان ئىدى.

ھەربىي قوماندان ماسانچى بولسا، 1919-1920-يىللىرىدا ئوتتۇرا ئاسىيادا ئۇيغۇرلارنىڭ ئابۇدۇللا روزىباقىيېۋ، ئىسمائىل تاھىروۋ قاتارلىق رەھبەرلىرى بىلەن تەڭ ئوتتۇرا ئاسىياغا كەڭ تونۇلغان تۇڭگان ئەربابى ئىدى. ھازىر بىشكەك ئەتراپىدا ئۇنىڭ نامىدا بىر يېزا مەۋجۇت.

قازاقىستاندا تەخمىنەن 30 مىڭ ئەتراپىدا تۇڭگان بار بولۇپ، تاكى 60-يىللارغىچە پەنلەر ئاكادېمىيىسى قارمىغىدا ئۇيغۇر-تۇڭگان مەدەنىيەت بۆلۈمى بار ئىدى. بۇ كېيىن ئۇيغۇرشۇناسلىق ئورنىغا ئۆزگەرتىلگەن، قازاقىستان تۇڭگانلىرىدىن سۇنۋازا 50-يىللاردا ئۇيغۇرچە-رۇسچە لۇغەت تۈزۈپ چىققان ھەمدە ئۇيغۇر تىلى ھەققىدە ماقالىلارنى يازغان ئۇيغۇرشۇناس ئىدى.

تۇڭگانلار قىرغىز-خىتاي مۇناسىۋەتلىرىدە مۇھىم رول ئوينىدى

قىرغىزىستان تۇڭگانلىرى جەمىيىتىنىڭ دوكلاتىدا مەلۇم قىلىنىشىچە، ئەسقەر ئاقايېۋ دەۋرىدە قىرغىزىستاندىكى تۇڭگانلار بىلەن خىتاي ھۆكۈمىتى ئارىسىدا ياخشى ئالاقىلار يولغا قويۇلغان، نىڭشا ۋەكىللىرى بۇ يەرنى زىيارەت قىلغان، قىرغىزىستان تۇڭگانلىرىمۇ ئۇيغۇر ئېلى ۋە خىتاينىڭ باشقا تۇڭگان رايونلىرىنى زىيارەت قىلغان. خىتاي مەتبۇئاتلىرىدا بۇ تۇڭگانلارنىڭ "ئەسلى جۇڭگو پۇقرالىرى، ئۇلارنىڭ ئانا ۋەتىنى جۇڭگو بولغانلىقى ئۈچۈن شۇڭا ئۇلارنىڭ ئانا ۋەتىنىنى سېگىنىدىغانلىقى "نى ئەكىس ئەتتۈرىدىغان ماقالىلارمۇ ئېلان قىلىنغان بولۇپ، قىرغىزىستاندىكى خىتاي ئەلچىخانىسى تۇڭگانلار بىلەن يېقىن ھەمكارلىقلارنى ئورناتقان، شۇڭا تۇڭگانلار ئۆز دوكلاتىدا تۇڭگانلارنىڭ قىرغىزىستان بىلەن خىتاينىڭ يېقىن مۇناسىۋەت ئورنىتىشىدا مۇھىم ۋاسىتىقىچىلىق رول ئوينىغانلىقىنى كۆرسىتىشكەن. (ئۈمىدۋار)