Qirghizistandiki tungganlar

2004-Yili 3-séntebir küni tunggan musulmanlar ningshadiki bir meschitte . AFP

Yéqinda qirghizistanning bishkek shehiridin anche yiraq bolmighan chuy wilayitige qarashliq iskira yézisida yüz bergen tungganlar bilen qirghizlar arisidiki toqunush kishilerning bu jumhuriyettiki az sanliq milletlerning biri hésablinidighan tungganlarning ehwaligha nisbeten qiziqishini qozghidi. Undaqta tungganlar qirghizistan'gha qandaq kélip qaldi dégen so'alning qoyulushi tebi'iy.

Tungganlarning qirghizistandiki tarqilishi

Tungganlar qirghizistanning bishkek, osh, toqmaq sheherliri we chuy oblastigha tewe aliksandiropka, soquluq yéziliri hemde issiq köl wilayitining qara qol shehiri we uning etrapidiki irdiq qatarliq yézilargha tarqalghan.

Qirghizistandiki tungganlar asasen dégüdek déhqanchiliq bilen shughullinip, türlük zira'etlerni we köktatlarni östüridu. Ularning xéli köp qisimi sowétler ittipaqi yimirilip, qirghizistan musteqilliqqe eriship, bazar igiliki yolgha qoyulghandin kéyin soda-tijaretke kirishken bolup, bu ularning iqtisadiy hayatigha paydiliq tesirlerni körsetken.

Tungganlar qirghizistandin bashqa yene qazaqistan we özbékistan'ghimu tarqalghan bolup, ularning mutleq köpchiliki qirghizistanni baza qilip topliship olturaqlashqanliqi üchün öz tilini we milliy medeniyitini bir qeder yaxshi saqlap qalghan. Sowét ittipaqi mezgilide yeni 1979-yili ularning pütün sowét ittipaqidiki sani 50 ming dep élan qilin'ghan bolup, qirghizistanda hazir texminen 70 ming etrapida tunggan nopusi yashaydighanliqi bildürülmekte.

Tungganlarning qisqiche tarixi

Tungganlar xitayda xitay hökümiti teripidin " xuyzu" dep resmi békitilgen bolsimu, emma yerlik Uyghur qatarliq xelqler teripidin tunggan dep atilidu. Rusiyide bu isim "dun'gan" dégen nam bilen tunji qétim 19-esirde körülgen, rus tilining aditi boyiche tunggan dégen isim dun'gan dep teleppuz qilinip, moskwa hökümiti teripidin resmi ayrim bir millet nami qilip békitilgenliki üchün bügünki künde ottura asiyadiki barliq xelqler ularni dun'gan dep atishidu, emma tungganlar özlirini bolsa" law xu'ixuy" depmu ataydiken.

Rusiye we ottura asiyaning tungganshunas alimlirining otturigha qoyushiche, tungganlar ottura asiyada jümlidin hazirqi qirghizistan we qazaqistanlarda 19-esirning axirlirida peyda bolghan bolup, bu 19-esirde Uyghur diyarida we gensu, shenshi ölkiliride kötürülgen keng kölemlik qozghilanglar bilen munasiwetlik iken. 19-Esirning 60-yillirida pütün Uyghur diyari menching hökümranliqigha qarshi qozghilang otliri bilen qaplandi. Musulmanlarning bu qozghilanglirigha tungganlarmu qatniship, Uyghurlar bilen birlikte öz düshmenlirige qarshi urush qilghan idi. 1867-Yili yaqup beg musteqil qeshqeriye dölitini qurghanda, ürümchi qatarliq jaylardiki tungganlar yaqupbegke bey'et qildi. Ilida Uyghurlar bilen tungganlar birliship, menching hökümranliqini aghdurup tashlap, ili taranchi sultanliqini qurdi. Biraq, 1877-yili zo zongtang qeshqeriyige qarshi herbiy heriket élip barghanda, tungganlarning qomandani beyyangxu we bashqilar Uyghur qatarliqlar birliship, zo zongtangning tajawuzchi qoshunliri bilen jeng qilghan bolsimu, emma biraq meghlub boldi. Démek 1877-1878-yilliri zo zongtang qeshqeriyini ishghal qilghanda, beyyangxu bashliq bir qanche ming tunggan xitay hökümitining öch élishidin qorqup, uchturpan arqiliq issiq köl etrapidiki qara qol, bishkek etrapigha qéchip kélip panahlandi. Mana bu tungganlarning qirghizistanda yerlishish tarixining bashlinishidur.

Tungganlarning yette sugha köchüshi

1871-Yili ilidiki Uyghurlarning musteqil hakimiyiti taranchi sultanliqi rusiye teripidin aghduruldi. Kolpokowskiy bashchiliqidiki char rusiye qoshunliri Uyghur we tungganlarning qarshiliqlirini boysundurup, ilini bésiwaldi. Elaxan sultan xelqning hayati we mal-mülkini qoghdap qélish üchün ghulja shehirining achquchini kolpokowksiygha tapshurdi. Ili texminen 10 yilgha yéqin ruslarning qolida turghan bolsimu, biraq char rusiye bilen menching impériyisi ilini xitaygha qayturup bérish mesilisi heqqide söhbetliship, axiri 1881-yili " ili shertnamisi" imzalandi. Mezkur shertnamige bina'en ilining bir qisimi we ghulja xitaygha bériwétildi. Ilining xitaylargha tapshurup bérilgenlikidin xewer tapqan Uyghurlar we tungganlar öz düshmenlirining öch élishidin qorqup, yette su tewesige köchti.

Ene shu qétimliq köchüshte 50 ming etrapida Uyghur we tot ming etrapida tunggan yette su wadisigha makanlashti, tungganlarning yene bir qisimi bolsa, hazirqi qirghizistanning toqmaq, qara qol, soquluq qatarliq jaylirigha kélip makanliship qalghan.

Tungganlarning axirqi qétimliq köchüshi 1955-yilidin 1963-yilighiche bolghan ariliqtiki köchüsh bolup, bu mezgilde ili wilayiti hem tarbaghataydiki bir qisim tungganlar Uyghur, qazaq qatarliq xelqler bilen birlikte sowét ittipaqi köchüp chiqip makanlashqan. Ularning köp qisimi qazaqistan'gha, azraq qisimi bishkek shehiri etrapigha kélip makanlashqan bolup, bu qétim köchken tungganlar Uyghurlar bilen zich ariliship ketken.

Tungganlarning siyasiy we medeniyet ehwali

Tungganlar ottura asiyadiki birdin-bir xitay-tibet til sistémisida sözlishidighan xelq, ular dini jehette islam dinining sünniy mezhipige étiqad qilidu we öz tili hem medeniyitini jümlidin diniy étiqadini küchlük saqlighan.

Qirghizistan, tungganlar topliship olturaqlashqan jumhuriyet bolghachqa, moskwa hökümiti tungganlarning medeniyitini rawajlandurush ishlirini eyni waqitta qirghizistan'gha orunlashturghan idi. Shu sewebtin qirghizistan penler akadémiyisi qarmighida tungganshunasliq merkizi qurulghan hem tungganche radi'o we metbu'at orunliri tesis qilin'ghan idi. Hazir qirghizistanda mezkur orunlar yenila mewjut bolup, tunggan tilida heptide bir sa'et radi'o programmisi bérilidu.

Tungganlar xitay tilining shenshi-gensu di'alékti asasidiki öz ana tilida " xuymin baw" ( tunggan géziti) dégen namda gézit chiqiridu. Tunggan til gerche xitay tili bolsimu, emma sowét ittipaqi teripidin xitay tilidin ayrilip, musteqil tunggan tili qilip békitilgen. 1928-Yili latin yéziqi, 1953-yili bolsa, slawiyan yéziqi asasida tunggan yéziqi teyyarlan'ghan bolup, ular taki hazirghiche slawiyan yéziqini ishletmekte. Tungganlar sowét ittipaqi dewride " shiyü'ede chi" (yeni "öktebir bayrighi") dégen nam astida gézit chiqarghan shuningdek yene silawiyan yéziqi bilen öz tilida kitablar neshir qilghan hem bu pa'aliyetlirini hazirmu dawamlashturmaqta. Qirghizistan, qazaqistanlardiki tunggan( dun'gan) tili gerche xitay tilining shenshi –gensu di'alékti bolsimu, emma u bügünki gensu-shenshi rayonidiki tungganlar qollinidighan tildin xéli köp perqlinidu. Buningda 19-esirge xas kona sözlükler saqlinip qalghan shuningdek yene rusche atalghular köplep qobul qilin'ghan, Uyghur, qirghizche we bashqa türkiy tillarning tesirimu körünerlik derijide singgen.

Tungganlar arisidin körünerlik erbablar yétiship chiqqan

Qirghizistan, qazaqistandiki tungganlar arisidin eyni waqitta "sowét ittipaqi qehrimani", "sowét ittipaqi xelq artisi" dégen eng yuqiri namlargha érishken ademler shuningdek yene akadémik we doktorlar yétiship chiqqan.

Qirghizistan milletler ittipaqining qarmighidiki tungganlar jemiyitining doklatidin qarighanda, 90-yillarning otturilirida qirghizistan tungganliri tungganlarning qirghizistan'gha köchüp kelgenlikining 120 yilliqini xatiriligen. Mezkur doklattin melum bolushiche, qirghizistanda 50 tin artuq pen doktorliri we pen namzatliri tetqiqat ishliri bilen shughullanmaqta, 20 din artuq adem jumhuriyetning pexriy namlirigha érishken. Bir neper tunggan dunya chémpiyoni bolghan, ular arisidin ilgiri kéyin yene töt neper kishi qirghizistan parlaméntigha eza bolghan iken. Tunggan alimi muhemmed sushanloning ( 1924-1998) ismi sabiq sowét ittipaqi hemde xitaydiki ilim sahesige tonushluq bolup, u qirghizistan penler akadémiyisining muxbir ezasi bolup saylan'ghan, u tunji qétim ottura asiya tungganlirining tarixi we medeniyiti heqqide kitab yazghan kishi idi. Sha'ir yasir shirwazi bolsa, sowét ittipaqi dewride keng tonulghan sha'ir süpitide étirap qilin'ghan idi.

Herbiy qomandan masanchi bolsa, 1919-1920-yillirida ottura asiyada Uyghurlarning abudulla rozibaqiyéw, isma'il tahirow qatarliq rehberliri bilen teng ottura asiyagha keng tonulghan tunggan erbabi idi. Hazir bishkek etrapida uning namida bir yéza mewjut.

Qazaqistanda texminen 30 ming etrapida tunggan bar bolup, taki 60-yillarghiche penler akadémiyisi qarmighida Uyghur-tunggan medeniyet bölümi bar idi. Bu kéyin Uyghurshunasliq ornigha özgertilgen, qazaqistan tungganliridin sunwaza 50-yillarda Uyghurche-rusche lughet tüzüp chiqqan hemde Uyghur tili heqqide maqalilarni yazghan Uyghurshunas idi.

Tungganlar qirghiz-xitay munasiwetliride muhim rol oynidi

Qirghizistan tungganliri jemiyitining doklatida melum qilinishiche, esqer aqayéw dewride qirghizistandiki tungganlar bilen xitay hökümiti arisida yaxshi alaqilar yolgha qoyulghan, ningsha wekilliri bu yerni ziyaret qilghan, qirghizistan tungganlirimu Uyghur éli we xitayning bashqa tunggan rayonlirini ziyaret qilghan. Xitay metbu'atlirida bu tungganlarning "esli junggo puqraliri, ularning ana wetini junggo bolghanliqi üchün shunga ularning ana wetinini séginidighanliqi "ni ekis ettüridighan maqalilarmu élan qilin'ghan bolup, qirghizistandiki xitay elchixanisi tungganlar bilen yéqin hemkarliqlarni ornatqan, shunga tungganlar öz doklatida tungganlarning qirghizistan bilen xitayning yéqin munasiwet ornitishida muhim wasitiqichiliq rol oynighanliqini körsitishken. (Ümidwar)