Türkiyide xelq'araliq türk dunyasi insan heqliri yighini chaqirildi

Yighinda türk dunyasi insan heqliri teshkilati bashliqi abdullah buksur ependi échilish nutqi qildi. Kéyin ayfer aqsu xanim “Aghiska türkliride insan heqliri depsendichilikliri” témisida, süriyidin kelgen aliy öztürkmen ependi bolsa“Süriyidiki insan heqliri depsendichilikliri we süriyidiki türkmenlerning weziyiti” témisida söz qildi.

RFA/Erkin Tarim

Iraq insan heqliri merkizi mudiri mehmet samanji ependi “Iraqta insan heqliri depsendichilikliri” témisida, iranliq jawat abbasi bolsa “Irandiki türkiy milletlerning bügünki weziyiti” témisida, gruziyidin kelgen kamuran memedof bolsa “Gruziyidiki insan heqliri depsendichilikliri” témisida, ezerbayjan ayal heqliri jem'iyiti re'isi nermi abbas xanim “Ezerbayjandiki xanim-qizlar duchar boluwatqan insan heqliri depsendichilikliri” témisida, makidoniyidin kelgen enes ibrahim ependi bolsa “Makidoniyidiki insan heqliri depsendichilikliri” témisida, bulghariyidin kelgen zekiye habib xanim bolsa “Bulghariyidiki türkler duchar boluwatqan insan heqliri depsendichilikliri” témisida, mongghuliyidin kelgen manduhay magi xanim bolsa “Mongghuliyidiki insan heqliri depsendichilikliri” témisida, qirim tatarliri jem'iyiti bashliqi ünwer sel ependi “Ukra'inadiki tatarlar duchar boluwatqan insan heqliri depsendichilikliri” témisida söz qildi.

RFA/Erkin Tarim

Uyghurlargha wakaliten dunya Uyghur qurultiyi ezasi xeyrullah efendigil ependi“Sherqiy türkistanning hazirqi weziyiti we sherqiy türkistanda insan heqliri depsendichilikliri” témisida söz qildi. Yighin'gha türkiyidiki insan heqliri teshkilatlirining mes'ulliri, béypazariliq oqutquchi-oqughuchilar we axbarat xadimliridin bolup köp sanda kishi qatnashti.

Yighinning échilish nutqini türk dunyasi insan heqliri teshkilati bashliqi abdullah buksur ependi qildi. U aldi bilen bu yighinni chaqirishtiki meqsiti heqqide toxtilip mundaq dédi:
-10-Dékabir insan heqliri künide bu yighinni chaqirishimizdiki meqset, dunyada meydan'gha kéliwatqan insan heqliri depsendichiliklirini otturigha qoyush. Bügün dunyada meydan'gha kéliwatqan insan heqliri depsendichiliklirining yéterlik derijide dunyaning kün tertipige kelmeywatqanliqini körüwatimiz. Biz bu meqset bilen bu yighinni échip olturuptimiz.

U échilish murasimida qilghan sözide sherqiy türkistandiki, irandiki we süriyidiki insanlarning, bolupmu qérindash xelqlerning insanliq qélipidin chiqqan bésimgha uchrawatqanliqini bayan qilip mundaq dédi:
-Bir ay burun sherqiy türkistanda éghir insan heqliri depsendichilikliri meydan'gha kelgen bolsimu, süriyide insan heqliri depsendichilikliri dawamlishiwatqan bolsimu, iran insan heqliri depsendichilikliri tüpeylidin dozaqqa aylan'ghan bolsimu, dunya jama'etchilikining buningdin taza xewiri yoq. Biz dunya jama'etchilikige bu döletlerdiki insan heqliri depsendichiliklirini anglitish üchün bu xelq'araliq insan heqliri yighinini échip olturuptimiz. Ikki kün dawamlishidighan bu yighinimizda 12 dölettin kelgen insan heqliri pa'aliyetchiliri öz döletliridiki insan heqliri depsendichiliklirini bayan qilip ötidu, biz bularni doklat qilip teyyarlap türkiye parlaménti insan heqliri komitétigha yollaymiz.

Xelq'araliq türk dunyasi insan heqliri yighinida dunya Uyghur qurultiyigha wakaliten söz qilghan xeyrullah efendigil ependi nuqtiliq halda 5-iyul ürümchi weqesidin kéyinki insan heqliri depsendichilikliri heqqide toxtaldi. U sözide 5-iyul ürümchi weqesidin,kéyin xitayning köp sanda Uyghurni ürümchi weqesige qatnashting yaki bu weqege qatnashqan Uyghurlargha yardem qilding dep eyiblep türmige tashlighanliqini, bu kishilerning aqiwitining téxighiche ashkarilanmighanliqini éytti. Xeyrullah efendigil ependi sözide sherqiy türkistanda peqetla shé'ir, hékaye, maqale yazghanliqi, tor béti achqanliqi üchün türmige tashlan'ghan gheyret niyaz, gülmire emin, mehbube ablesh, memetjan abdullah, memet turghun abdullah, nurmemet yasin we tursunjan hézimge oxshash ziyaliylarning baldurraq qoyup bérilishi üchün türkiye jumhuriyiti döliti hökümiti we ammiwi teshkilatlarningmu küch chiqirishi kéreklikini éytti. U sözide bügün Uyghurlarning eqelliy yashash heqqighimu ige emeslikini, tilining, dinining men'i qilin'ghanliqini éytti.

Kéyin süriye türkmenliridin adwokat aliy öztürkmen söz qildi. U sözide bügünki süriye zéminigha 900-yilida ottura asiyadin kelgen türkmenlerning olturaqlashqanliqini, 1918-yilighiche osmanli dölitining bashqurushi astida yashighanliqini, 20 yil fransiyining ishghali astida yashighandin kéyin, süriye dölitining qurulghanliqini, shu kündin béri süriyidiki türkmenlerning ana tilida oqushining men'i qilin'ghanliqini, hafiz esad hökümitining bu türkmenlerge éghir bésim siyasiti yürgüzgenlikini dédi. U yene sözide eslide süriyide 3 yérim milyon türkmen nopusi barliqini, kéyinki 45 yil ichide 2 milyon türkmenning erebliship ana tilini bilmeydighan haletke chüshüp qalghanliqini, bügün bir yérim milyon türkmenning öz tilida sözliyeleydighanliqini dédi. Adwokat aliy türkmen ependi qilghan sözide hazir süriyide boluwatqan weqede eng köp türkmenlerning ziyan körgenlikini, hazirghiche 400 etrapida türkmenning süriye eskerliri teripidin étip öltürülgenlikini ilgiri sürdi.

Irandin kelgen insan heqliri pa'aliyetchisi jawat abbasi ependimu iranning uzun yillardin béri türkiy milletlerni assimilyatsiye qilish siyasiti élip bériwatqanliqini, bügünki künde iran nopusining yérimidin köprekini igiligen ezerbayjan türkliri, türkmenler we qashqaylarning ana tilda oqush heqqining yoqluqini ilgiri sürdi.

Yighinda 12 dölette yashawatqan türkiy xelqlerning insan heqliri depsendichilikliri heqqide doklat bérildi.