Түрк парламент әзаси билән сөһбәт

Мухбиримиз әркин таримниң, түркийә парламентиниң әзаси, түркийә парламенти инсан һәқлири комитети әзаси җәмал йилмаз демир әпәнди билән елип барған сөһбитидин көрүнүш.

 Бүгүнки програмимизда мусапирлар мәсилиси йиғиниға қатнашқан түркийә парламентиниң әзаси, түркийә парламенти инсан һәқлири комитети әзаси җәмал йилмаз демир әпәнди билән уйғурларниң инсан һәқлири мәсилсии үстидә сөһбәт елип бардуқ.

 Әркин тарим: һөрмәтлик парламент әзаси җәмал йилмаз демир әпәнди сизгиму мәлум йеқинқи йиллардин бери хитайниң уйғурларға елип бериватқан бесим сияситидин қечип түркийәгә келип панаһлиқ тиләватқан уйғурларниң сани барғансери көпәймәктә. Әмма түркийиниң мусапирлар қанунидики маддиларда асия дөләтлиридин кәлгәнләргә панаһлиқ берилмәслик дегән бир мадда болғачқа уйғурларму бу қанун кәлтүрүп чиқарған қийинчилиқларға учраватиду. Түркийидә 7 - 8 йилдин бери вәтәндаш болушни күтүп туруватқан уйғурларму аз әмәс. Түркийә парламентиниң бу қанунни түзитиш тоғрисида бир лаһийиси барму йоқ ?

Җавап: бүгүнки сөзүмдиму дәп өттүм. Түркийә - 1951 йилидики җәнвә келишимидә җуғрапийивий чәклимә қойған икән. Шуңа, һазир бу хил қийинчилиқларға дучар болуватимиз. У вақиттики тарихи шараитта җуғрапийивий орнимиз түпәйлидин мушундақ бир чәклимә қоюлған болуши мумкин. Әмма бүгүнки күндә бу чәклимә әмәлдин қелиши керәк, дәп ойлаймән. Бу қанунда яврупа дөләтлиридин башқа дөләтләрдин кәлгәнләргә түркийидә панаһлиниш һоқуқи бәрмәслик бәлгиләнгән. Бу қанун сәвәбидин шәрқий түркистандин кәлгән қериндашлиримизниңму қейин әһвалда қеливатқанлиқини билимән. Йеқинда бу қанунға түзитиш киргүзүлиши мумкин.

Әркин тарим: һөрмәтлик парламент әзаси җәмал йилмаз демир әпәнди хәлқара инсан һәқлири тәшкилатлири өзиниң доклатлирида хитайниң уйғурларниң әң әқәллий кишилик һоқуқиниму бәрмәйватқанлиқини язмақта. Хитай йәнә уйғурларни хәлқараға исламий террорист дәп көрситишкә тиришиватиду. Сиз түркийә инсан һәқлири комитетиниң әзаси болуш сүпитиңиз билән буниңға қандақ қарайсиз ?

Җавап: исламий террор уқумини рәт қилимиз. Чүнки бу уқум логикиға мувапиқ әмәс. Мусулманлар террорист болмайду. Һечбир инсанниң җениға вә мелиға қәст қилмайду. Хитайниң уйғурларни террорист дейиши қәстән дейилгән бир қарилаштур. Террорни баһанә қилип туруп бир милләткә дини җәһәттин бесим ишлитишниң өзи бир инсан һәқлири дәпсәндиси. Мән бу қийинчилиқларниң ахирлишидиғанлиқиға ишинимән. Һәммимизгә мәлум болғинидәк һәқни бирким бәрмәйду, пәқәт муҗадилә арқилиқ қолға кәлтүриду. Шәрқий түркистанлиқ қериндашлиримизниң бу һәққаний давасини ахириғичә қоллап қуввәтләймиз. Уларниң бу муҗадилисиниң ғәлибә билән аяқлишидиғанлқида шәк йоқ. Биз уларниң арқисида.

Әркин тарим : һөрмәтлик парламент әзаси, башқа дөләтләрниң парламентлири өз дөләтлириниң инсан һәқлири мәсилиси үстидә тәкшүрүш елип барғанниң сиртида, башқа дөләтләрдики инсан һәқлири мәсилилири үстидиму күзитиш елип бариду, бу һәқтә бир йүрүш хизмәтләрни елип бариду. Мәсилән, германийә парламенти болсун, япон парламенти болсун һәммиси бу хизмәтни қилиду. Ундақта түркийә парламентиниңму бундақ бир хизмити барму?

Җавап: һазирғичә түркийә инсан һәқлири комитетиниң явропада яшайдиған түркләрниң инсан һәқлиригә мунасивәтлик хизмәтлири вә тәкшүрүшлири болди. Комитетимизниң инсан һәқлири дәпсәндилиригә учраватқан хәлқләргә ярдәм қилиш вә уларниң арисидики диалогни ишқа ашурушта пайдиси болиду,дәп ойлаймән. Шуңа мәйли шәрқий түркистан болсун мәйли башқа бир райондики инсан һәқлири дәпсәндилири билән мунасивәтлик мәлуматларниң хәлқараға билдүрүлүши интайин муһим. Бу җәһәттики учурларниң болуши интайин муһим. Билгиниңиздәк түркийәдиму инсан һәқлири дәпсәндилири барлиқиға даир хәвәрләр чиқип туриду. Бәзи шәхси мәсилиләрниму көтүрүп чиқип түркийидә инсан һәқлири дәпсәндиси болуватқандәк көрситишкә тиришиду. Шуңа буларни яхши тәкшүрүшимиз лазим. Түркийидики инсан һәқлири комитетида һәрқайси партийиләрниң әзалири бар. Һәммисиниң көз қарашлири пәрқлиқ. Буларниң һәммисигә охшаш дәп қарашқа болмайду. Уйғурларниң инсан һәқлири дәпсәндилири һәққидә елип бериватқан паалийәтлирини қоллаймиз һәм һәрқандақ ярдәмни қилишқа тәйярмиз. Силәргә ярдәм қилишни биз өзимизниң бурчи дәп қараймиз.

Әркин тарим:уйғур райониға берип бақтиңизму?

Җавап: техи берип бақмидим. Беришни наһайити арзу қилимән. Шәрқий түркистан дегинимиздә трагедийә есимгә келиду. У йәрдики инсан һәқлири дәпсәндилири есимгә келиду. Шәрқий түркистан болсун, чечинийә болсун, пәләстиндики мусулман қериндашлиримиз болсун һәммиси азап чәкмәктә. Буларни ойлиғинимда интайин өкүнүмән. Биз буларниң һәммисигә ярдәм қилишимиз керәк.

Әркин тарим:русийә парчиланғандин кейин түрк дунясидики нурғун дөләтләр мустәқил болди. Сиз түрк дунясиниң келәчикигә қандақ қарайсиз ?

Җавап: мән келәчәктин наһайити үмидвар. Келәчәктә түркийидә болсун, түрк дунясида болсун инсан һәқлири вәзийитиниң яхшилинидиғанлиқиға ишинимән. Келәчәктики вәзийәтниң вә әвлатлиримизниң техиму яхши яшайдиғанлиқиға, инсан һәқлиридин, демократийидин бәһримән болидиғанлиқиға ишәнчим камил.