Ezerbeyjandiki "türkistan géziti" ning sahibi aqil jamal ependi bilen söhbet

Ixtiyariy muxbirimiz ezerbeyjandiki "türkistan géziti" ning sahibi aqil jamal ependini ziyaret qildi. 2010-Yili 21-dékabir.

U yighinda qilghan sözide türk dunyasining eng muhim mesililiri erminiye teripidin bésiwélin'ghan qarabagh mesilisi, xitay teripidin bésiwélin'ghan sherqiy türkistandiki Uyghur mesilisi, iraqtiki türkmen mesilisi we qirimdiki tatarlarning ana yurtigha qaytish mesilisi ikenlikini, bu mesililerge türk dunyasi metbu'atlirining dégendek köngül bölmeywatqanliqini, türkiy döletliri metbu'atlirining birinchi wezipisi bu mesililerni jama'etchilikke toghra anglitish ikenlikini tekitlidi. Uning nutqi axirlashqandin kéyin biz uning bilen söhbet élip barduq.

"Siz chiqiriwatqan türkistan géziti qandaq bir gézit?" dégen so'alimizgha aqil jamal ependi mundaq jawab berdi:
"Ismidinmu melum bolghinidek türkistan bir döletning chégrasi ichidiki bir yerni ipadilimeydu. Ezerbeyjanning iqtisadi, siyasiti we medeniyitini anglatqan gézitning ismini türkistan qoyghili bolmaydu. Türkistan géziti bir dawa géziti. Türk dunyasining mesililirige köngül bölidighan kishiler bu mesililerni türk dunyasigha anglitish üchün chiqiriwatqan bir gézit. Türkiy xelqlerning birlikini, ittipaqliqini emelge ashurush üchün tirishiwatqan bir gézit".

"Hörmetlik aqil jamal ependi siz türkistan gézitining bir dawa géziti ikenlikini türk dunyasining mesililirini anglitiwatqanliqini dep öttingiz, hazir ezerbeyjan xelqi Uyghurlarni Uyghurlarning bügünki weziyitini bilemdu?" dégen so'alimizgha u mundaq jawab berdi:
"Uyghurlarning qérindash türkiy xelq ikenlikini ezerbeyjanliqlarning hemmisi bilidu. Dindash ikenlikinimu bilidu emma Uyghur tilini anglap baqmighachqa ezerbeyjan tiligha bunchiwala yéqin ikenlikini bilmeydu. Mesilen men erkin asiya radi'osini bezi dostlirimgha anglattim, ular heyran qaldi, bezi sözlerni hésabqa almighanda jümlilerni tamamen chüshendi. Gerche ezerbeyjanda Uyghurlar bolmisimu kéyinki yillarda hemme kishiler Uyghurlarni bilip ketti. 5-Iyul ürümchi weqesi yüz bergende bizning könglimiz silerningkige oxshashla yérim boldi".

Aqil jamal ependi "5-iyul ürümchi weqeside könglimiz bek yérim boldi dédingiz, türkistan gézitide we ezerbeyjan metbu'atlirida qandaq bérildi?" dégen so'alimizgha u mundaq jawab berdi:
"Biz axbaratchi bolush süpitimiz bilen imkanimiz yar bergen derijide ürümchi qirghinchiliqidiki qanliq resimlerni we xewerlerni xelqqe yetküzüsh jehette muhim xizmetlerni qilduq. Ezerbeyjan xelqi, ezerbeyjan ammiwi teshkilatliri we ezerbeyjan metbu'atliri ezerbeyjan hökümitini xitayni eyibleshke chaqirdi. Ezerbeyjan parlaméntida bu mesile kün tertipke keldi, bezi parlamént ezaliri xitay hökümitini eyiblidi. Biz türk dunyasi heqqide bolupmu sherqiy türkistan heqqide dawamliq xewer élan qiliwatqan bir gézit bolush süpitimiz bilen gézitimizde ishlewatqanlar bilen bille xitayni eyiblesh üchün namayish ötküzduq. Qérindashlirimizning qénini éqitqan xitay ishlep chiqarghan mallarni almanglar dep lozunkilarni kötürduq. Bu sho'arimizning bek tesiri boldi".

RFA/Erkin Tarim

"Qandaq tesiri boldi?" dégen so'alimizgha aqil jamal ependi mundaq jawab berdi:
"Bezi yashlar ezerbeyjanda kochilarda mal sétip jan béqiwatqan xitaylarni uruptu. Uyghurlarning qisasini élish üchün. Elwette bu yaxshi ish emes. Emma buningdin xitay hökümiti jawabkar, chünki uning Uyghurlargha qiliwatqan zulumi chet'ellerdiki xitaylarghimu xewp élip kelmekte. Ezerbeyjan xelqi xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitini özige qilin'ghan irqiy qirghinchiliq dep qaraydu. Chünki Uyghurlar ezerbeyjan türki bilen qérindash. Shunga xitay hökümiti pütün türkiy xelqlerni nezerde tutup turup Uyghur siyasitini belgilishi kérek, Uyghurlarni ezmeslik, bozek qilmasliqi kérek".

"Siz enqerede türkiy döletler axbarat munbiri yighinigha qatnishiwatisiz, bek yaxshi gepler boluwatidu. Sizche türk dunyasi axbaratchiliqidiki eng chong mesile néme? " dégen so'alimizgha türkistan gézitining sahibi aqil jamal ependi mundaq dédi:
"Sizgimu melum bügün dunyani axbarat wasitiliri kontrol astida tutmaqta. Türk dunyasi peqetla iqtisadiy tereqqiyatqa ehmiyet bérip, metbu'atni kücheytishke sel qaridi. Iqtisadiy we eskiriy jehettin küchlük bolup metbu'at ajiz bolsa yene bolmaydu. Menche bu yighin nahayiti zor ehmiyetke ige, biz teklipler bilen kelgen iduq. Bu yerde türk dunyasi axbarat birliki qurush, ortaq xewer agéntliqliri birliki qurush qararlirini maqulliduq. 2-Ayda enqerede yene bir yighin chaqirip türk dunyasi axbarat birlikini qurup chiqmaqchi. Birinchi basquchta musteqil türkiy döletler axbaratchilar birliki qurush, kéyinche pütün türkiy milletlerning axbarat birlikini qurup chiqish. Buning türk dunyasigha xeyrlik bolushini tileymen."