Түркийә ташқи ишлар министирлиқи хотән вә қәшқәр вәқәси мунасивити билән баянат елан қилди

Түркийә ташқи ишлар министири әхмәт давутоғлу хотән вә қәшқәрдә мәйданға кәлгән вәқәләр һәққидә мухбирларға баянат берип мундақ дегән: “хитай хәлқ җумһурийитиниң шинҗаң уйғур аптоном районидики хотән вә қәшқәр шәһәрлиридә арқа-арқидин мәйданға кәлгән вәқәләрдә, көп санда инсан өлгән вә яридар болған. Бу зораванлиқ вәқәлири әндишә пәйда қилди. Биз, тарихий вә мәдәний риштилиримиз бар болған, хитай хәлқ җумһурийити билән аримизда достлуқ көврүклүк роли ойнайду дәп қарап келиватқан уйғур хәлқиниң бихәтәр, муқим вә хатирҗәм һаят кәчүрүшигә алаһидә әһмийәт бәрмәктимиз. Хитай хәлқ җумһурийити даирилирини вәқәләрни ениқлап чиқиш үчүн керәклик хизмәтләрни қиливатиду дәп ойлаймиз. Хотән вә қәшқәр вәқәлириниң җавабкарлириниң қисқа вақит ичидә қанун даирилириниң бир тәрәп қилишиға тапшурулушини тиләймиз. Уйғур районида муқимлиқ вә аманлиқниң капаләткә игә қилинишини вә җиддийчиликниң улғийип кәтмәсликини арзу қилимиз.”

18-Июл хотәндә, 30-вә 31-июл қәшқәрдә вәқә мәйданға кәлгәндин кейин түркийидики бәзи сиясий партийиләр, аммиви тәшкилатлар бу вәқәләр мунасивити билән баянат елан қилип бейҗиң даирилириниң қаттиқ қол сияситини әйиблигән иди. Кәч болсиму 5-авғуст күни түркийә ташқи ишлар министири әхмәт давутоғлу мухбирларға баянат берип “хотән вә қәшқәр вәқәлириниң җавабкарлириниң қисқа вақит ичидә қанун даирилириниң бир тәрәп қилишиға тапшурулушини тиләймиз” дегән, әмма хитай хәвпсизлик хадимлири бу вәқәгә қатнашқан уйғурларни нәқ мәйданда етип өлтүргән. Түркийә баш министири рәҗәп таййип әрдоған һәр күн телевизийиләрдә сүрийә дөлитиниң намайишчиларни оқ чиқирип өлтүрүшини қаттиқ тәнқид қиливатқан күнимиздә, хотән вә қәшқәрдә йүз бәргән вәқәләргә қарита ташқи ишлар министири әхмәт давутоғлуниң 6 күн кейин мухбирларға баянат беришини қандақ чүшинишимиз керәк? түркийә-хитай мунасивитиниң 40-йиллиқи тәбриклиниватқан күнимиздә, түркийә һөкүмити уйғур диярида мәйданға келиватқанлар һәққидә бейҗиң даирилири билән уйғур мәсилиси һәққидә музакирә елип бериватамдиғанду? түркийә бу һәқтә немиләрни қилиши керәк? түркийә баш министири рәҗәп таййип әрдоған келәр ай хитайға зиярәт елип барғанда уйғур мәсилисини күнтәртипкә елип келәрму дегәнгә охшаш соалларға җаваб тепиш үчүн күтаһя думлупинар университети хәлқара мунасивәтләр факултети оқутқучиси доктор бариш адибәлли әпәнди билән сөһбәт елип бардуқ.

Доктор бариш адибәлли әпәнди хотән вә қәшқәрдә йүз бәргән вәқәгә қарита түркийә һөкүмитиниң позитсийә билдүрүштә кәч қелишиниң сәвәблири үстидә тохтилип мундақ деди:
‏-Һөрмәтлик әхмәт давутоғлу кечикип баянат елан қилған болсиму, әмма вәқәләрниң җавабкарлириниң қисқа вақит ичидә қанун даирилириниң бир тәрәп қилишиға тапшурулушини тилиди, вәқәгә қатнашқанлар нәқ мәйданда өлтүрүлди. Мәсилигә хитай тәрәптин қарайдиған болсақ, хитай вәқәни хәлқара терроррниң бир парчиси қилип көрситип үрүмчи вәқәсидәк бир вәқәниң қайта мәйданға чиқишиниң алдини елишқа тиришиватиду. Бундақ қилиш арқилиқ түркийиниң бу мәсилигә арилишишини тосушқа тиришиватиду. Әгәр хитай дуняға бу вәқәниң әлқаидә тәшкилати билән мунасивити бар хәлқара терроррниң бир қисми дәп җар селишни давам қилса түркийә һөкүмити бу ишқа арилишиштин қорқиду. Уйғур мәсилиси һәққидә кәч баянат берилишиниң йәнә бир сәвәби түркийиниң һазирқи һөкүмити оттура шәрқ дөләтлирини мәркәз қилған һалда бир ташқи сиясәт елип бериватиду.

Бариш адибәлли әпәнди хотән вә қәшқәр вәқәсигә түркийиниң қаттиқ реаксийә билдүрмәсликиниң сәвәблири үстидә тохтилип мундақ деди:
‏-Баш министир рәҗәп таййип әрдоған 9-айда хитайни рәсмий зиярәт қилиштин бурун түркийә-хитай мунасивитини җиддийләштүрүвәтмәслик үчүн бу қетим пассип қалған болуши мумкин. Сизгиму мәлум, 5-июл үрүмчи вәқәсидә баш министиримиз хитайни қаттиқ әйиблигәнлики үчүн түркийә-хитай мунасивитидә мәсилә пәйда болған иди. Икки йилдин бери бузулған мунасивәтни қайта әслигә кәлтүрүш үчүн тиришчанлиқлар көрситиливатиду. Хитай һөкүмити давамлиқ һалда түркийигә бизниң уйғур сияситимиз яхши дәп кәлгән иди. Әмма бүгүн шәрқий түркистанда болуватқанларға қарайдиған болсақ, ишниң ундақ әмәслики ениқ. Шуңа түркийә җумһурийити дөлити дәрһал қисқа оттура вә узун муддәтлик уйғур сияситини түзүп чиқип уйғурларға ярдәм қилиши керәк.

Түркийә африқа вә оттура шәрқ дөләтлиригә бәргән әһмийәтни асия дөләтлиригиму бериши керәк. Шәрқий түркистан мәсилиси түркийиниң асиядики әң муһим мәсилилиридин бири болуши керәк. Түркийә-хитай мунасивити уйғурларни асас қилған һалда қурулүши керәк. Бу дегәнлик түркийә хитайға уйғур сияситиңни өзгәрт дейиши керәк. Хитай башқа дөләтләрдики хитайларниң бешиға күн кәлсә қарап турмиғинидәк, уйғурларниң бешиға күн чүшсә қериндаш түркләр қарап турмаслиқи керәк.