Türkiye - xitay munasiwetliride Uyghur mesilisi

2009 ‏- Yili 6 ‏- ayning 22 ‏- küni türkiyining TRT-Truk téliwéziyisi dunya programmisida türkiye ‏- xitay munasiwetliri we xitayning siyasi mesililiri dégen témida bir programma tarqitildi.
Muxbirimiz arislan
2009.06.24
TRT-turk-qanalida-uyghur-mesilisi-305 2009 ‏- Yili 6 ‏- ayning 22 ‏- küni türkiyining TRT-Truk téliwéziyisi dunya programmisida tarqitilghan türkiye ‏- xitay munasiwetliri we xitayning siyasi mesililiri dégen témidiki programmadin körünüsh.
RFA Photo / Arslan

Bu programmigha yeditepe uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler bölümining oqutquchisi proféssor mes'ut heqqi jashin ependi qatnashqan bolup, u türkiye ‏- xitay munasiwetliridiki siyasi, iqtisadi mesililer heqqide riyasetchining so'allirigha jawab berdi. Bu programma TRT-Truk téliwéziyisi arqiliq neq meydandin tarqitildi.

Programma bashlinishtin ilgiri riyasetchi xanim abdullah gülning xitay ziyariti heqqide toxtilip mundaq dédi: jumhuriyet re'isi abdullah gül ziyaret qilmaqchi bolghan shinjang Uyghur aptonom rayoni türk tarixining muhim medeniyet merkezliridin biri.

Türkiye jumhuriyet re'isi abdullah gülning 6 ‏- ayning 23 ‏- künidin 29 ‏- künigiche bolghan ariliqta élip barmaqchi bolghan xitay ziyariti jeryanida, Uyghurlar yashaydighan jughrapiye jehettin sherqiy türkistan dep tonulghan shinjang Uyghur aptonom rayonida ziyarette bolidighanliqi élan qilindi. Abdullah gül xitay hakimiyiti astidiki sherqiy türkistan'gha barmaqchi bolghan tünji jumhuriyet re'isi hésablinidu. Abdullah gülning tünji ziyariti ürümchidin bashlinidu. Abdullah gülning bu qétimqi ziyaritige dölet ministiri eli babajan, ichki ishlar ministiri beshir atalay we tashqi soda ‏- tijaret ministiri zefer chaghliyan qatarliq ministirlar we köp sanda iqtisadshunas we tijaret guruppisi hemrah bolidu.

Programmida yeditepe uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler bölümining oqutquchisi proféssor mes'ut heqqi jashin ependi riyasetchi xanimning türkiye ‏- xitay munasiwetliri we xitayning siyasiy mesililiri, iqtisadi tereqqiyati, soda - tijarette türkiyige süpetsiz erzan bahaliq saxta mallar import qilghanliqi heqqide sorighan so'allirigha jawab berdi.

Kéyin xitay kommunist partiyisining qandaq qilip dölet qurghanliqi heqqide ishlen'gen höjjetlik filim körsitildi. U filimde mundaq déyilgen: xitay xelq jumhuriyiti axirqi yillarda herbiy we iqtisadi sahelerde algha ilgiriligenlikidin söz qilmaqta. Lékin siyasiy mesililerning hel bolush yolida qedem basmay qattiq qolluq siyasiti yürgüzüp keldi dep tenqidke uchrap kelmekte. Xitayda 1949 ‏- yilidiki sotsiyalizm dewridin bügün'giche dölette nurghun shey'i özgerdi. Emma siyasi mesililerni hel qilishta héchqandaq ilgirilesh bolmidi. 1949 ‏- Yili inqilab dewrini meydan'gha chiqarghan xitay kommunist partiyisi sotsiyalist bir dölet qurush üchün pütkül kishilerni seperwer qildi. Emma xiyalliri emeliyetke aylanmidi. Kommunist dewride yüz bergen muwappeqiyetsizlikler sewebidin maw zédung siyaset meydanidin arqigha chékindi. Soghuq urush dewride sowit ittipaqi bilen uzaqlashqan xitay özgirishke bashlidi. 1978 ‏- Yili xitay gherbke ishkini achti we amérika we yapuniye bilen kélishim tüzdi. 1980 ‏- Yillarda xitayning iqtisadi saheside ilgirilesh boldi, emma siyasiy sahede héch özgirish bolmidi. Buning ispati 1989 ‏- yili yüz bergen tyen'enmén weqesi idi. Meydan'gha chiqqan oqughuchilar we bilim ademlirining démokratiye telipi qanliq basturuldi. Bügünki kün'ge kelgende xitay hökümiti oxshash meydanda ching turdi. Hökümet béshidiki kommunist partiyisi diktator tuzumni yürgüzmekte. Qarshi chiqqan heriketler kéchiktürmestin basturulmaqta.

U höjjetlik filimde yene, Uyghur mesilisigimu alahide yer bérilgen bolup Uyghurlar heqqide mundaq déyilgen: xitayning ichki mesililiri bolsa, xususen tashqi diplomatiye munasiwetlerde xitay hökümitini qiyin ehwalda qoymaqta. Ularning birinchi qatarida döletning shimalidiki musulman Uyghur‏ ‏türkler yashawatqan Uyghur aptonom rayonida yüz bériwatqan weqeler kélidu. Xitay hökümitining bu rayon'gha qarita élip bériwatqan basturush heriketliri qarshiliqqa uchrimaqta. Xitayning tibetke qarita yürgüzüwatqan siyasitige qarita bes ‏- munazire dawam qilmaqta. Teywen mesilisimu shundaq, xitay hökümiti 50 yildin biri öz aldigha hakimiyet yürgüzüwatqan teywen hökümitini xitayning bölgünchi bir rayoni dep qarimaqta. Musteqilliqni élan qilghan weziyette teywenni ishghal qilish bilen tehdit salmaqta. Xitayning pütkül bu mesililerni hel qilish yoligha qarap yüzlinishi emeliyettin yiraq. Herbiy we iqtisadi sahelerde jasaretlik qararlar alghan xitay hökümitige nisbeten oxshash qararlarni siyasi sahede élishi bügünki künde mumkin bolmaydighandek körünmekte.

Filimde yene, Uyghurlarning qisqiche tarixy heqqide toxtilip mundaq déyilgen: jughrapiye jehettin sherqiy türkistan dep tonulghan shinjang Uyghur aptonom rayoni xitayning shimaliy rayonigha jaylashqan. Uyghurlar köp sanliqni igiligeydu. Tarixta bir qanche qétim dölet qurulghan bu rayon 19 ‏- we 20 ‏- esirlerde xitay bilen rusiye hakimiyiti bilen qarshilishqa shahid boldi. 1878 ‏- Yili xitay teripidin ishghal qilin'ghan bu dölet yéngi zémin menisini ipadiligen shinjang dégen isim bilen xitay impiraturluqigha baghlandi. Eng axirida 1944 ‏- yili qurulup élan qilin'ghan sherqiy türkistan jumhuriyiti 1949 ‏- yili xitay qizil armiyisining rayon'gha kirishi bilen axirlashti. Bügünki Uyghur aptonom rayonning paytexti urumchi, türk tarixlirining muhim medeniyet merkezliridin biri bolghan qeshqer shehirimu aptonom rayonning chégirisi ichide. Qeshqerde mehmut qeshqiri we yüsüp xas hajipning qebriliri bar. Qeshqer shehirining chéqilishi yéngidin dunya küntertipide bes ‏- munazire qilinmaqta. Bu rayonda néfit, tebi'iy gaz we yer asti bayliqlar köp, shu sewebtin xitay üchün bu rayon intayin ehmiyetlik. Uyghur türklerning eng muhim mesililiri ishsizliq we öz tilida ders oqushqa cheklime qoyulushi. Xitay da'iriliri 11 ‏- séntebir weqesidin kéyin rayondiki radikal éqimlargha diqqet qilmaqta. Güentanamu türmisige qamalghan Uyghurlar xitaygha qayturulmighandin kéyin, amérika bilen xitay munasiwetlirining sürkülishige yol achti.

Yeditepe uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler bölümining oqutquchisi proféssor mes'ut heqqi jashin ependi türkiye jumhuriyet re'isi abdullah gülning xitay ziyaritining ehmiyiti heqqide toxtilip mundaq dédi: eng muhim nuqtilardin biri, xitayning mawning qol astida bir diktator dölet bolup qurulushi. Türkiye kelgüside Uyghur türklirige ige chiqish qatarliq bir qanche mesililerni intayin inchikilik bilen közitishi lazim. Hörmetlik jumhur re'isimiz we ministirlirimiz bu qétimqi xitay ziyaritide bu mesililer heqqide tepsiliy sözlishidighanliqini chüshiniwatimen. Bu qétimqi ziyarette türkiye shertlerni uyghun qoyush lazim. Yene bir tereptin xitayning p k k gha bolghan siyasitini aydinglashturush lazim. Türkiye buni telep qilish lazim. Yeni xitay p k k ni térrorluq teshkilati dep tonushi lazim. Eger biz ular bilen barawer hemkarliq qilimiz deydikenmiz, xitay qibris mesiliside türkiyini qollishi lazim. Shuni unutmasliq lazimki, türkiye g 20 döletler ezasi we natu yeni shimaliy atlanték ehdi teshkilatining eng muhim ezaliridin biri. Türkiye dunyada kelgüsi 10 yil ichidiki iqtisadi tereqqiy qilghan 10 döletning biri bolidu. Xitay muhim bir küch, emma türkiyimu rayon xaraktérlik bir küch. Bu, hörmetlik jumhur re'isimiz abdullah gülning rusiyini ziyaret qilghandin kéyinki eng muhim ziyaretliridin biri yeni kelgüsi 10 yil üchün bu qétimqi ziyaret intayin muhim. Shuning üchün jumhur re'isimiz bu ziyaretning arqisida ching turush lazim. Dunya döletliri bilen riqabetlishidikenmiz, xelq'araliq ölchemlerge uyghun halda hemkarliq saheliride iqtisadi we siyasi meydanimizni tereqqiy qildurushimiz lazim.


Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.