Doktur salchuq chulaq'oghlu 'buningdin kéyinki türkiye ‏- xitay munasiwetliri' mawzuluq maqale élan qildi

Sürette, türkiyining xelqara istiratégiye tetqiqat idarisining tetqiqatchisi doktur salchuq chulaqoghlu sözde.

Bu maqalini mezkur idarining tetqiqatchisi doktur salchuq chulaq'oghlu yazghan bolup, maqalida, asasliqi türkiye ‏- xitay munasiwetlirining 1997 ‏- yildin 2009 ‏- yili 5 ‏- iyulghiche bolghan munasiwetlirini xulasilap ikki döletning buningdin kéyinki munasiwetlirining qandaq bolidighanliqi heqqide toxtalghan.

Maqale mundaq bashlan'ghan: "türkiye jumhuriyiti re'isi abdullahgülning 23 ‏- iyundin 29 ‏- iyun'ghiche bolghan ariliqta élip barghan xitay ziyariti, köp sahede bek muhim ehmiyetlik we ikki dölet munasiwetlirini yoqiri kötürüsh rolini oynaytti. Emma bu ziyarettin bir hepte kéyin, yeni 2009 ‏- yili 5 ‏- iyul küni ürümchi weqesining yüz bérishi ikki dölet munasiwetliride héch kütülmigen bir sürkilish peyda qildi. Yéqinqi alte ay ichide hem enqere hem béyjing deslepte ikki dölet munasiwetlirining sürkilishining seweblirini tépip chiqishqa urundi, kéyin hazirqi sürkilish weziyettiki munasiwetlerni téximu chongqurlashturmastin eslige keltürüshning yollirini izdenmekte. Yéqindin buyan türkiye we xitay otturisida ikki dölet wekillirining uchrishish toxtimay dawam qilmaqta we ikki dölet wekilliri kélip kétip uchrishishni dawam qilmaqta. 2009 ‏- Yili 12 ‏- ayning 14‏- we 15 ‏- künliri xitay xelq'ara tetqiqat institutining wekili ma junggang bashchiliqidiki bir hey'et türkiyige keldi we xelq'ara istiratégiye tetqiqat idarisini ziyaret qildi. Xitay türkiyining hem hazirqi siyasitini chüshinishke hemde hemkarlishishqa kélishelmeydighan sahelirini tépip chiqish üchün jiddi bir xizmet ishlewatqanliqi körülmekte. Bu nuqtida ikki dölet munasiwetlirining eng axirqi 20 yilda kelgen nuqtigha diqqet bilen qarap tehilil qilish kérek we bu yerdin atlinip türkiye üchün bir xitay istiratigéyisi belgilesh kérek."

Maqalida yene mundaq déyilgen: "türkiye ‏- xitay munasiwetliri 1990 ‏- yillarning otturiliridin bashlap tereqqiy qilghanliqi we chongqurlashqanliqi körülmekte. Enqere xususen 1997 ‏- yilidin étibaren béyjing bilen munasiwetlirini tereqqiy qildurush stiratégiyisini belgilesh bilen birlikte , siyasi, iqtisadiy we herbiy sahelerdiki munasiwetlerde bir yüksilish boldi. 1997 ‏- Yildin 2009 ‏- yilghiche bolghan ariliqtiki mezgilde omumiy jehette éytqanda her ikki terepning munasiwetlerni ilgiri sürüshke qiziqiwatqanliqi chüshinishlik emma türkiye we xitay otturisida munasiwetlerning téximu chongqurlishish nuqtisida biri iqtisadi yene biri siyasiy jehette ikki chong mesile közge körülmekte. Iqtsadiy jehettiki eng chong mesile, türkiyining xitay bilen élip barghan tijaritide chong bir tengpungsizliq bolishi, 2008 ‏- yildin étibaren xitay bilen élip barghan tijarette türkiyige texminen 15 milyard dollarliq tengpungsizliq bolghan."

Maqalida yene xitay ‏- türkiye munasiwetliride iqtisadiy mesilining éghir ikenlikini türkiye xitay bilen bolghan tijarette ziyan tartqanliqini ilgiri sürüp mundaq déyilgen: "xitayning 2001 ‏- yili dunya tijaret merkizige eza bolishi bilen birlikte ikki dölet tijariti türkiyining ziyinigha dawam qilghan, tengpungsiz tijaret yillarning ötishi bilen téximu hessilep ashqan. 1997 ‏- Yili enqerening béyjing bilen bolghan munasiwetlirini yaxshilashni telep qilishining eng muhim sewebliridin biri , tézla yükselgen xitaydin , xitay baziridin payda élish idi. Emma, türkiye xitaydin közligen paydini alalmighandin sirt, ikki dölet otturisidiki tijaret cheklimisining emeldin qaldurulushi bilen birlikte bezi tijaret shirketliri chong ziyan'gha uchridi we bu mezgilde nurghun iqtisadiy ziyan boldi. Bu seweptin ikki dölet iqtisadiy munasiwetlirining bir tengpungluq üstige qurulushi intayin ehmiyetlik. Türkiye jumhuriyiti re'isi abdullahgül 2009 ‏- yili iyul éyida élip barghan xitay ziyaritining eng muhim nuqtisi bu iqtisadi tengpungsizliqni asas qilghan. Enqere bu nuqtida xitaylarning shirketlirining biwasite türkiyige meblegh sélishni, soda ‏- tijaret sermayisining türkiye iqtisad saheliride ishlitilishini we xitay sayahetchilerni türkiyige yüzlendürüshni kütmekte idi. Béyjing bu heqte enqerege wede bergen bolsimu , hazirghiche héchqandaq qedem basmidi. Bu ziyanni tölesh siyasiti ikki dölet munasiwetlirining kelgüsi jehettin intayin muhim."

Maqalida yene, türkiye xitay ‏ munasiwetliride sherqiy türkistan mesilisining sezgür mesile ikenlikini bildürüp mundaq déyilgen: "ikki dölet munasiwetliride eng muhim siyasi mesile sherqiy türkistan mesilisi. Enqerening 1997 ‏- yili qollan'ghan sherqiy türkistan siyasiti 2009 ‏- yili 5 ‏- iyul ürümchi weqeliri bilen pütünley weyran boldi. Enqere béyjingning Uyghur türklirige yéterlik halda, siyasi, iqtisadi we kultér (medeniyet) hoquqlirini bérishni arzu qilip, bir xitay siyasiti yürgüzmekte idi. Emma ötken qétim körsetkendek xitayning sherqiy türkistanda yürgüzgen az sanliq millet siyasiti xelq'ara kishilik hoquq ölchimidin bek töwende qaldi. Uningdin bashqa yene xitay türkiyining weyaki her qandaq bir xelq'ara idarisining bu xil az sanliq millet rayonlirida közetchi süpitide pa'aliyet qilishqa ruxset qilmidi. Bu heqte enqerening béyjingni qana'etlendürüsh wastiliri bek ajiz keldi. Türkiye we xitay otturisida mewjut iqtisadi tengpungsizliqning qisqa waqit ichide eslige kélishi we qobul qilishqa tégishlik bir sewiyige kötürülüshi éhtimalgha yéqin, ikki dölet rayonluq we xelq'araliq mesililerde téximu yéqin hemkarliq qilishalaydu, buni asas qilghan halda mudapi'e we alem boshluqi téxnikilirida ortaq ish pilanlirini layihilesh éhtimalliqi bar, yene bir tereptin sherqiy türksitan mesilisining hazirqi weziyiti bilen dawam qilishi körülmekte. Shu seweptin türkiye ‏- xitay otturisidiki munasiwetlerde sherqiy türksitan sewebidin yüz bérish éhtimali bolghan siyasi krizisler üchün teyyar bolishimiz lazim. Türkiyining xitay istiratigéyisi bu türlük xeterlerni yaxshi chüshinip belgilinishi kérek."
 
Bu maqalining aptori doktur selchuq cholaq'oghlu adnan menderis uniwérsiti iqtisad we igilik bashqurush bölümining oqutquchisi shundaqla xelq'ara istiratégiye tetqiqat idarisining tetqiqatchisi. Aptor, türkiye jumhuriyiti prézidénti abdullahgülning ürümchi ziyaritida abdullahgülgha hemrah ürümchige bille barghan ömektiki mutexessislerdin biri.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.