Istanbulda sherqiy türkistan tarixi we yerlik hökümet bashqurush sistémisining tereqqiyat basquchi namliq yighin ötküzüldi

Türk dunyasi yerlik hökümet birliki teshkilatining uyushturushi bilen “Sherqiy türkistan tarixi, sherqiy türkistanning türkiye üchün ehmiyiti we yerlik bashqurush sistémisining tereqqiy qilish basquchi” témisida tetqiqat yighini. 2011‏-Yili 23-féwral.

2011‏-Yili 2-ayning 23-küni, istanbulning zeytinburnu rayonluq hökümetke qarashliq kazlicheshme medeniyet merkizining aqdéngiz yighin zalida ötküzülgen bu yighin'gha türk dunyasi yerlik hökümet birlikining mes'ulliri, zeytinburnu rayonluq mu'awin sheher bashliqi ilyaz saka, sherqiy türkistan wexpining bashliqi ilghar aliptékin, sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyitining mes'ulliridin hidayetulla oghuzxan, ablikimxan mexsum, sherqiy türkistan köchmenler jem'iyitining bashliqi yaqupjan, sherqiy türkistan yashlar jem'iyitining mes'ulliridin tibet yüje türk, orxan bozkurt we zeytinburnuda yashawatqan Uyghurlardin köp sanda kishi qatnashti.

Yighinda sherqiy türkistan yashlar jem'iyitining pexri re'isi arslan aliptékin, “Sherqiy türkistandin hindistan'gha köchüsh” dégen témida söz qilip 1940‏‏-yillarning axirlirida hindistan'gha köchüp ketken Uyghurlar we ularning seper qilish jeryanida duch kelgen qiyinchiliqliri we ularning béshidin ötken paji'elik weqelerni anglatti. Kéyin manisa jelal bayir uniwérsitéti tarix bölümining oqutquchisi doktor ömerkul ependi, “Sherqiy türkistan tarixi we yerlik hökümet séstimlirining tereqqiyati” dégen témida söz qilip, Uyghurlarning tarixini anglatti we Uyghur diyarining ötmüshtin hazirghiche bolghan ehmiyiti, siyasiy weziyetler we idare bashqurush séstimliri we idare qilghuchilar heqqide toxtaldi.

RFA/Arslan

Yighinda yene, türkiye döletlik radi'o-téléwiziye qanilining xadimi doktor abdulhémit awshar ependi, “Sherqiy türkistan tarixi” dégen témida söz qilip, Uyghur diyarining tarixi we jughrapiye alahidilikliri, sayahet rayonliri, muhim sheherliri, yer asti we yer üsti bayliqliri, yerlik hökümetning Uyghurlarni bashqurush siyasetliri toghrisida toxtalghandin kéyin, türk dunyasi yerlik hökümetler birliki we türkiyidiki yerlik hökümetlerge xitab qilip mundaq dédi: sherqiy türkistan türklerning ana yurti we qedimiy bir musulman yurti bolush bilen birge, tijaret we iqtisad jehette kelgüsi parlaq bir ölke. Türkiyining sherqiy türkistan'gha köngül bölüshi qérindashliq munasiwettin bashqa yene, türkiye menpe'iti üchünmu bek muhim. Ottura asiyaning eng muhim bir parchisi bolghan sherqiy türkistan kélechekning eng muhim istratégiyilik jughrapiyilik orunliridin biri. Istratégiyilik yer asti bayliqliri tügeshke bashlighan ottura sherqning orni, zapas yer asti bayliqlargha ige, tarixta türkistan dep atalghan ottura asiyagha qaldi. Amérika, gherb elliri we xelq'araliq küchlerning qiziqishi we riqabetlishishi bu jughrapiyige qaritilghan weziyet shekillendi.

Abdulhémit awshar ependi sözining dawamida yene, türkiyidiki yerlik hökümetlerge Uyghurlar heqqide bir qanche teklip sunup mundaq dédi: yerlik hökümetler, türkiye-xitay munasiwetlirining hazirqi weziyitidin paydilinip turup, sherqiy türkistandiki yerlik hökümetler bilen munasiwet ornitishi kérek. Sherqiy türkistanning yerlik rehberliri türkiyige dewet qilinishi kérek we shuning bilen türkiyidiki yerlik hökümetler sherqiy türkistanni köplep ziyaret qilishi kérek. Öz-ara birlikte medeniyet we ijtima'iy pa'aliyetler élip bérilishi kérek. Türkiye bilen sherqiy türkistan sen'etchiliri her ikki terepte sen'et körsitishke, oyun qoyushqa teshwiq qilinishi kérek. Yerlik hökümetler özlirining da'irisi ichidiki rayonlarni sherqiy türkistanda tonutush kérek. U yerlerni türkiyide tonushturush pa'aliyiti élip bérish kérek. Türkiyide sherqiy türkistan'gha sayahet qilish teshwiq qilinishi kérek. Sherqiy türkistan mesilisi, döletlik we xelq'araliq yighin we munberlerde küntertipke keltürülüshi kérek we u rayonning tarixi, iqtisadiy we sayahet jehettiki ehmiyiti tonushturulushi kérek.

Yighin axirida türkiye döletlik radi'o-téléwiziyisi üchün abdulhémit awshar ependi teripidin ishlen'gen “Türkistanliqlarning türkiye azadliq urushida oynighan roli ” namliq tarixi ehmiyetke ige höjjetlik filimning 2-qismi körsitildi.

Biz bu yighin heqqide téximu köp melumatqa érishish üchün bu yighinni uyushturghan türk dunyasi yerlik hökümetler birlikining uchur alaqe mes'uli yürten bijerxanim bilen söhbet élip barduq.

Yürten bijerxanim bu yighinni uyushturushtiki asasiy meqsiti we yighinning ehmiyiti heqqide toxtilip mundaq dédi: biz türk dunyasi yerlik hökümetler birliki bolush süpitimiz bilen keng bir jughrapiyide pa'aliyet qiliwatimiz, emma sherqiy türkistan rayoni heqqide yéterlik melumatimiz yoq, shu sewebtin biz sherqiy türkistan bilen bolghan tarixi we jughrapiye munasiwetlirimizni bilish we bu yerdiki yerlik hökümetlerge u yerdiki yerlik hökümetler heqqide melumat bérish meqsitide bu yighinni uyushturduq. Chünki biz u yerdiki yerlik hökümetlerning weziyetliri heqqide qanchilik köp melumatlargha ige bolalisaq, ulargha shunche köp yardem qilalaymiz. Shu sewebtin biz bir qatar programmilarni orunlashturduq, aldinqi qétimqi programmida kafkaziye rayoni heqqide tetqiqat yighini uyushturghan iduq, bu qétim sherqiy türkistan heqqide programma uyushturduq, kéyinki programmida balqanlar, kafkaziye we ottura sherq heqqide ötküzülidu. Biz sherqiy türkistanni yaxshi bilmeyttuq, bu yighinni uyushturghandin kéyin u yerdiki yerlik hökümetler we u yerning weziyiti heqqide köp melumatqa ige bolduq. Yighin ishtirakchilirimu sherqiy türkistan heqqide melumatqa ige boldi, bu bek yaxshi yighin boldi dep oylaymen.

Türk dunyasi yerlik hökümetler birliki 2003-yili türkiye bash ministirliqining yolyoruqi we tashqi ishlar ministirliqining qollishi bilen qurulghan bir teshkilat. Bu teshkilat balqanlar, kafkazlar, ottura sherq we ottura asiyadiki pütkül türk tilida sözlishidighan rayonlardiki yerlik hökümetlerni tonushturush meqsitide, ijtima'iy, iqtisadiy we siyasiy jehetlerde hemkarliq ichide pa'aliyet qilidu.