Түрмидин қоюп берилгәнләр тәкрар назарәт астиға елинмақта

Илгири сиясий җинайәт билән әйиблинип, хитай түрмисидә көп қетим ятқан бирәйлән радиомиз зияритини қобул қилип, нөвәттә уйғур елидә өзигә охшаш сиясий җинайәт билән әйиблинип түрмидә йетип чиққанларниң қатму-қат назарәт астида икәнликини баян қилди.

Бу қетимқи йиғинда уйғур аптоном районлуқ әдлийә назаритиниң назири аблиз һошур хизмәт доклати бәргән.

У сөзидә, 2004- йилдин 2010- йилғичә болған арилиқта, уйғур аптоном район тәвәсидә түрмидин қоюп берилгәнләрдин 38 миң 250 кишигә қарита давамлиқ тәрбийиләш, назарәт қилиш хизмити елип берилғанлиқини, түрмидин қоюп берилгәнләргә мунасивәтлик 40миңдин көп учур бир тәрәп қилинип, 30 миңдин көп кишиниң учури компютерға киргүзүлгәнликини, шундақла түрмидин қоюп берилгәнләрни назарәт қилиш үчүн түрмидин қоюп берилгүчи өзи шу мәһәллә яки шу йәрлик сақчихана билән тохтам имзалап, қайта җинайәт садир қилмайдиғанлиқини вәдә қилғандин башқа, түрмидин қоюп берилгүчиниң аилиси һәм йеқин уруқ-туғқанлири биләнму мәхсус тохтам түзүлгәнликини, мушундақ қатму-қат алдини елиш тәдбирлири қолланғанлиқтин, бултур һәм бу йил түрмидин қоюп берилгәнләрниң қаидә-низамларға риайә қилиш нисбити 97.5% Тин 98.5% Кә қәдәр болғанлиқини доклат қилған.

Илгири сиясий җинайәт билән әйиблинип хитай түрмисидә бир қанчә қетим йетип чиққан бирәйләнниң билдүрүшичә, бу киши җаза муддити тошуп түрмидин қоюп берилгәндин кейинму, шу йәрлик сақчихана һәм йезилиқ һөкүмәт униңға қаритилған назарәтни задила бошаштурмиған. Униң башқа шәһәрләргә һәрқандақ баһанә билән бериши чәклинипла қалмастин, һәтта өз йезисидин шәһәргә киришиму чәкләнгән икән.

Бу киши йәнә нөвәттә һөкүмәтниң сиясий җинайәт билән әйиблинип түрмидә йетип чиққанларни қаттиқ назарәт қилиши һәм пуқраларға беридиған түрлүк намдики иқтисадий ярдәмләрдә, бу хил кишиләрдин йирақ туруш шәртини ашкара һәм йошурун оттуриға қоюватқини үчүн, бир қисим кишиләрниң өзлиригә охшаш сиясий җинайәт билән әйиблинип, түрмидә ятқанлардин өзини әп қечиш әһваллириниңму барлиқини билдүрди.

Чәтәлләрдики уйғур паалийәтчилиридин елшат һәсән әпәнди хитайда пәқәтла уйғур районидила йүргүзүлүватқан “ түрмидин қоюп берилгәнләрни давамлиқ назарәт қилиш” дәп аталған бу түзүминиң хитай һөкүмитиниң уйғур ели вәзийитидин қаттиқ әнсирәш ичидә туруватқанлиқиниң рошән ипадиси икәнликини тәкитлиди.

Уйғур аптоном районлуқ әдлийә назаритиниң назири аблиз һошур өз доклатида җаза муддити тошуп түрмидин қоюп берилгәнләрниң қайси хил җинайәт билән әйиблинип, түрмидә ятқанлиқи һәм буларниң ичидә сиясий җинайәт билән әйиблинип түрмидә ятқанларниң қанчилик нисбәтни игиләйдиғанлиқи һәққидә ениқ мәлумат бәрмигән.

Елшат әпәнди бу һәқтики қаришини оттуриға қоюп, гәрчә уйғур аптоном райониниң әдлийә назири аблиз һошур өз доклатида җаза муддити тошуп қоюп берилгән 38 миңдин артуқ кишиниң қайси хил җинайәт билән әйибләнгәнлики һәққидә тохталмиған болсиму, әмма бу кишиләрниң зор көпчиликиниң сиясий җинайәт билән әйибләнгәнләр болуш еһтимали зор икәнликини илгири сүрди.

Елшат әпәнди уйғур елидә сиясий җинайәт билән әйиблинип түрмидә ятқанларниң түрмидә ятқанлар ичидә асаси салмақни игиләйдиғанлиқи һәққидә тохтилип, 1990-йилдики барин вәқәси, 1997-йилдики или вәқәси һәм 2009-йилдики үрүмчи июл вәқәси қатарлиқ вәқәләрдә түрлүк сиясий җинайәтләр билән әйиблинип түркүм-түркүмләп түрмигә қамалған уйғур яшлириниң конкрет сани һәққидә һазирчә ениқ мәлумат болмисиму, әмма нәччә он миң уйғурниң түрлүк сиясий җинайәтләр билән әйиблинип һелиму түрмиләрдә йетиватқанлиқини баян қилди.

Елшат әпәнди йәнә 2009- йили үрүмчидә йүз бәргән “ 5-июл үрүмчи вәқәси ” дә қолға елинғанларни мисалға елип, әйни чағда хитай һөкүмити тәрипидин елан қилинған санлиқ мәлуматларда 1400 дин артуқ кишиниң вәқәгә четишлиқ дәп қолға елинғанлиқи елан қилинған болсиму, әмма дуня уйғур қурултийи қатарлиқ уйғур тәшкилатлириниң доклатида 2009-йилдики 5-июл үрүмчи вәқәсидә 10 миңдин артуқ кишиниң хитай түрмилиригә қамалғанлиқи илгири сүргәнликини билдүрди.

Уйғур вәзийитини йеқиндин көзитип келиватқанлар нәзиридә, йеқинқи нәччә он йилдин буян уйғур елиниң вәзийити үзлүксиз тинчсиз һаләттә турған болуп, қәрәллик һалда наразилиқ һәрикәтлири йүз берип туридиған бу земин, һазир ғәрб дөләтлири тәрипидин мәңгү тинчимас земин дәп қарилип кәлмәктә икән. Шуңа хитай һөкүмәт даирилири районда бу хил наразилиқ һәрикәтлириниң қайта йүз беришиниң алдини елиш үчүн, уйғур елигә 19 өлкиниң ярдими намида районға мәбләғ селип, көпләп хитай көчмәнлирини көчүрүп келиш, районниң маарипини хитайлаштуруш, диний етиқадқа түрлүк намлар билән чәклимә қоюш, әнәниви мәдәнийәтни чәкләш, ишқа орунлаштуруш баһанисидә уйғур яшлирини хитай өлкилиригә әрзан әмгәк күчи қилип йөткигәндин башқа, түрлүк җинайәтләр билән әйиблинип, түрмидә йетип чиққанларға қарита назарәтни күчәйтиш арқилиқ, районда хитай һөкүмити арзу қилған “мәңгүлүк әминлик” яритишни мәқсәт қилған икән.