Tamsiz türme (2)

• Muxbirimiz welining bu heqtiki melumati
• Download story audio

" Közütüsh" zhurnilining 6 ‏-ayning 22 ‏- künidiki sanida élan qilin'ghan "tamsiz türme" dégen maqalining kirish sözi mundaq bashlinidu: ötken esirning axirida, kommunizm tüzümi xuddi heywetlik taghlarda qar köchken'ge oxshash bizning köz aldimizda gumran boldi. Shuningdin kéyin, pütün dunya kapitalizmche zamaniwilashturushni asas qilghan bir yéngi dewrge köchti. Biz hazir pütün dunyani xuddi déngizlar chayqilip, taghlar kömtürülüp kétiwatqandek bir ghayet chong özgürüsh ichide turiwatidu dep qaraymiz. Bu dewrde kona tüzümning, bolupmu kommunizmning qalduqliri tüpeylidin bir qisim xelq yene shu kommunizm tüzümidin qalghan "tamsiz türme" ichide azab chékiwatidu. Buningdin bashqa yene, bezi rayon xaraktérliq toqunushlar yüz bérip, insaniyet bala-qazagha uchrap turiwatidu. Lékin bundaq hadisiler we toqunushlar pütün insaniyet alliqachan yüzlen'gen yéngiche medeniyetke hergizmu chong tesir körsitelmeydighanliqi mu'eyyen.

Bizning yéngi dewrdiki eng chong düshminimiz kommunizmdin qalghan mustebitlik

Maqalida bayan qilinishiche, dunya miqyasida kommunizm gumran bolup, pütün dunya ortaq bir yéngi dewrge qedem qoyghanda, xitayda ziyaliylarning kolléktip halda sükütte turuwélishi bizning pütün dunya bilen teng méngip, özimizning kelgüsini yaritidighan chong ishilirimizgha yaman aqiwet peyda qiliwatidu. Buni biz hazirqi bir jiddiy mesile dep qaraymiz. Shunglashqa bundaq hadise peyda bolushning eng asasliq sewepi bolghan, bu waqitqiche téxi uchuq -ashkara jakarlimighan shu'arni hazir taza ünlük jakarlashni xalaymiz: bizning yéngi dewrdiki eng chong düshminimiz kommunizmdin qalghan mustebitlik! mustebitlikning bizning ziyaliylirimizni hamiylargha aylandurup qoyghan ashkara yaki yushurun wastiliri. Bu chong düshmen ziyaliylar üchün éytqanda bir qéyin düshmen. Bu dewrde lushün tenqidlep ötken tebi'et dunyasida yoq bolghanliqi üchün sün'i yasap chiqilghan, uchuq-ashkara yashi'imaydighan héliqi betbeshire haywan bu dewrde özini saqlap qélish üchünla, yene qaytidin midirlap- tolghunup qopup, yalghanchiliq qilish arqiliq öz-özini aldaydighan milliy sehnige chiqti. Xitayda ziyaliylar 1990 ‏- yillarda bashlan'ghan idi'ologiye jehettiki iskenjige, shu iskenjidiki dinsizliqning azdurushigha berdashliq bérelmey, iradisi sunup, tedriji halda xilmu-xil rohiy patqaqlargha patti. Döletning idi'ologiye qamchisi ziyaliylarning eqil-parasitini jari qilghuzmidi. Shuning bilen bir qisim ziyaliylar 2000 ‏- yilidin bashlap kommunizmdin qalghan mustebitlerning "zamaniwilashturush" dégen herikitige dos tartip mangdi. Biz bu yillarda lushün ependi tenqidligen "medeniyet aghmichiliqi" dégenning emeliyitini yene bir qétim körduq.

Chéxta ghelibe qilghan erkinlik xitayda néme üchün ghelibe qilmidi?

Maqalida bayan qilinishiche, 1989‏- yili chéxta renglik inqilab ghelibe qildi. Uning ghelibe qilishida chéxtiki ziyaliylarning zaman'gha maslashqanliqi bir muhim sewep bolghandin bashqa, chéxning özide qedimiy yawrupa medeniyitining en'enisi téxiche dawamlishiwatqanliqi, ziyaliylar, yazghuchilar we sen'etkarlarning rohi téxi kommunizm teripidin tamamen bét-chit qilip tashlanmighanliqi muhim sewep boldi. Eslep köridighan bolsaq, 1968 ‏- yili sowét ittipaqining tankiliri "praga bahari"ni yanjip tashlighandin kéyinmu, 70‏-, 80 ‏- yillarda chéxta yene birnechche yüz xil gézit , zhurnal, sen'et nomurliri uda tarqilip turdi. Herxil qolyazma kitablar qoldin -qolgha köchüp oqulup turdi. Démek, shu waqitta hökümet chekleshni otturigha qoyghan, lékin chekliyelmigen bundaq "ikkinchi xil medeniyet" dawamliq yamrap turghan idi. Shu pursettexelq ichide ré'al hayat saqlinip qaldi. Sélishturup köreyli, xitaydimu medeniyet inqilabiy axirliship 80 ‏- yillar yétip kelgende, xuddi chéxtikidek shundaq "ikkinchi xil medeniyet" dawamlashqan idi. Edebiyat-sen'et saheside gunggachilardin cholpanchilerghiche, hetta "dömileng tashim" muzikilirighiche bolghan hemme türler yer tégidin biraqla partlap chiqqan idi. Yazghuchilar dölet puqralirining qelbidiki yara izlirini qaytidin teswirlep, tarixning eynini sözleshke bashlighan idi. Sha'irlar özining ötküz tepekkürliri bilen mawzédungning idé'ologiyisige neshterdek sanchilghan idi. Emma chéxta ghelibe qilghan erkinlik xitayda ghelibe qilalmidi. 1989 ‏- Yili yaz aylirida bir kéchide xelqni qara basti. Yaritilghan tarix yenchildi. Rastchilliq bormilandi. Xelq özining wujudidiki jasaret, heqqaniyet, étiqat we semimiylikni emeldin qaldurushqa, xuddi tozaqqa chüshken janwardek wujudining bir qismini üzüp tashlap jénini qutquzushqa mejbur boldi. Bu yillarda dölet ulargha qarita xuddi song sulalisi dewride bashlan'ghan ayallarni "güzel" qilish üchün putlirini boghup kéchik putluq qilish herikitidek waste qollunup, erkinlikini özining qoligha élishqa bashlighan xelqining put-qolini boghuchlashqa bashlighan idi. Xelq bir "tamsiz türme" ichide qaldi. Jem'iyette milliy roh alliqachan sun'ghan bolghachqa , ular mustebitlikke qarshi turushqa jür'et qilalmidi. Ularning turmush ehwali bizning köz aldimizda bir qarangghuluq. Bu qarangghuluqni buzup tashlawatqan birla nerse bar, u bolsimu yiraqtin kéliwatqan téléfondiki awazlar. Bu awazlar mexpi qoral arqiliq bina qilin'ghan tamsiz türme ichide ölüm wehimiside qalghan kishiler din kéliwatqan awaz. Ularning awazi kélidu, lékin ras sözi kelmeydu. Ular özining hayatliqini saqlap qélish üchün, öz közi bilen körüp turghan nersinimu "peqet körmidim" deydighan bolup qalghan. Ulardiki qarangghuluq bir edebiy tesewwur emes, bu qarangghuluqni dunya körüwatidu, séziwatidu. Eger bu qarangghuluq mesh'el yéqip yurutulmisa, pash qilinmisa, mustebitler shu qarangghuluqta bizning kelgüsimizni özige paydiliq qilip yasap chiqiwéridu. (Dawmi bar) (weli)