Xitay ötken yili 800 ming ademni qolgha aldi

• Muxbirimiz arzuning bu heqtiki programmisi
• Download story audio

Xitay aliy teptish mehkimisining bash teptishi jya chünwang charshenbe küni xitay xelq qurultiyida bergen xizmet doklatida, xitayda ötken yili 811102 ademning her xil jinayetler bilen qolgha élin'ghanliqini bildürdi. Fransiye axbarat agéntliqining xewer qilishiche, bu kishiler asasliqi dölet bixeterlikige tehdid sélish, bulangchiliq, qatilliq, zeherlik chikimlik sétish, aldamchiliq qatarliq her xil jinayetler bilen eyiblen'gen. Biraq, jya chünwang ulargha qandaq jaza bérilgenlikini körsetmigen.

Fransiye axbarat agéntliqi xewiride, xitayda ölüm jazasini artuqche qollinish, xalighanche tutqun qilish, mejburiy iqrar qildurush we dölet bixeterlikige tehdid sélish digen jinayetni qalaymiqan ishlitish qatarliq mesililerning mewjutliqini alahide tekitligen.

Xitay, ölüm jazasini ijra qilishta aldinqi orunda

Bash shtabi nyo-yorktiki xitay kishilik hoquq teshkilatining re'isi lyu ching ependi, xitayda ölüm jazasini xalighanche qollinish weziyitide anche chong özgirish bolmighanliqini bildürüp mundaq dédi:

" Xitay hökümiti ölüm jazasigha höküm qilip ijra qilghanlarning sani yenila intayin köp. Hökümet özi élan qilghan melumatlarda her yili töt mingdin artuq kishige ölüm jazasi bergenlikini bildüriwatidu. Biraq, kiyin ashkarilan'ghan bir qisim melumatlarda bu sanning 10 mingdin ashidighanliqi melum boldi. Töt ming ademge ölüm jazasi bérildi dégendimu, bu san dunyada ölüm jazasigha höküm qilin'ghanlar sanining 80٪ ini igileydu".

U yene mundaq dédi:

"Eger ölüm jazasigha höküm qilin'ghanlar 10 mingdin ashsa, u chaghda bu san, dunyaning bashqa jaylirida ölümge höküm qilin'ghanlarning yighindisining on hesssige toghra kélidu. Xitayning hemme qanunida dégüdek ölüm jazasi bar. Bu dunyada intayin az körilidighan ehwal. Dunyaning bashqa jaylirida ölüm jazasi peqet biraw bashqilarning jénigha tehdid élip kelgen shara'itta qollinilidu. Emma xitayda bolsa undaq emes. Xitay da'iriliri hetta héyt- bayramlarning harpisida birer weqe yüz bérishining aldini élish üchün, bir türküm ademlerni étip, bashqilargha heywe qilidu".

"Üch xil küch" yenila nishan

Fransiye axbarat agéntliqining xewirige qarighanda, xitayning bash teptish emeldari jya chünwang doklatida, 2004 - yilidiki bixeterlik weziyitining " nachar" bolghanliqini bildürüp, " biz dölet bixeterlikige tehdid salghan jinayetchiler, bölgünchiler, térrorchilar we diniy radikallarning jinayi qilmishlirigha qattiq zerbe berduq" dégen. U yene, bu xil tehdidlerge dawamliq türde taqabil turidighanliqini körsetken.

Uyghur we tibetler öltürüliwatidu

Emma lyu chingning bildürüshiche, xitay da'iriliri, hökümetke qarshi chiqqan we naraziliq bildürgen barliq kishilerni dölet bixeterlikige tehdid sélish katigoriyisige kirgüzüp jazalimaqta. U bu heqte mundaq dédi:

Xitayning " dölet bixeterlik qanuni" boyiche, hökümetke bolghan barliq naraziliqlar we qarshiliqlar " dölet bixeterliki" katigoriyisige kirgüziliwatidu. Ilgiri buni " eksil'inqilabiy jinayet" dep ataytti. Xitay hökümiti hazir bu qanundin paydilinip, xelqning naraziliq bildürüsh, öz hoquqini telep qilish, shundaqla hökümetni tallash qatarliq hoquqlirini tartiwéliwatidu. Bolupmu, Uyghurlar we tibetlerning öz- özini idare qilish we yaki musteqilliq telepliri bar. Bu telepler heqqide pikir bérelmeymen. Emma méningche, meyli Uyghurlarning bolamdu, tibetlerning bolamdu, öz siyasiy teleplirini otturigha qoyush hoquqi bar. Bu xil teleplerni otturigha qoyghanlarni basturghanliqning özi kishilik hoquqni depsende qilghanliq. Halbuki, xitay hökümiti " dölet bixeterlikige tehdid sélish" jinayitidin paydilinip, öz siyasiy pikrini tinchliq bilen otturigha qoyghan Uyghurlar we tibetlerni basturiwatidu.

Lyu ching, xitay aliy xelq teptish mehkimisining bash teptishi jiya chünwangning ötken yili jeryanida, kishilik hoquqni depsende qilghan 1600 dek hökümet emeldarlirini tekshürüp bir terep qilghanliqi heqqidiki sözige qattiq reddiye bérip, xitayda kishilik hoquqni depsende qilish dilolirining nechche ming emes, belki nechche yüz milyon ikenlikini körsetti. U yene, kishilik hoquq mesilisining bir nechche ademni jazalap, shekilwazliq qilish bilen hel bolmaydighanliqini, choqum tüzülme islahati élip bérish kéreklikini tekitlidi.

Sewebler köp tereplime

Fransiye axbarat agéntliqining bildürüshiche, ötken yili xitayda her xil jinayetler bilen qolgha élin'ghanlarning sani aldinqi yilqidin 8.3٪ Ashqan. Nyo-yorktiki adwukatliq qiliwatqan shyang shawjé, xitayda qolgha élin'ghanlar sanining ishishida köp tereplime sewebler barliqini bildürüp mundaq dédi:

"Yéqinqi yillardin buyan, iqtisadiy dilolar, bolupmu chiriklik dilolirining sani barghansiri köpiyiwatidu. Buningdin sirt, jinayi ishlar dilolirimu azlighini yoq. Bular xitayda qolgha élin'ghanlar sanining éshishigha asasliq seweb boliwatidu. Yéngiraq bolghan yene bir seweb, xitay " jinayi ishlar qanuni" gha özgertish kirgüzgendin kiyin, " eksil'inqilabi jinayet" ni bikar qilip, " dölet bixeterlikige tehdid sélish jinayiti" ni kirgüzdi. Bu jinayetke atalmish bölgünchilik, térrorchiliq heriketliri, az sanliq milletlerning siyasiy teleplirimu kirip ketti. Axirqi bir sewep, xitay hökümiti yéqinqi yillardin buyan,rezil diniy mezhepler we yoshurun diniy teshkilatlargha bolghan basturushni kücheytti.

Emeliyette kishilik hoquq délosi

Adwukat shyang shawjé yene, xitayning " dölet bixeterlikige tehdid sélish" dilolirining emeliyette kishilik hoquq dilosi ikenlikini körsetti:

- Xitay hökümiti az sanliq milletlerning hökümetning zorawanliqigha, milliy kemsitishke qarshi heriketlirinimu, " térrorchiliq heriket" dep atawatidu. Xitaymu xuddiy rusiye chéchenlerni térrorchilar dep basturghandek, xelq'aradiki " térrorchiliqqa qarshi" keypiyattin paydilinip, Uyghurlarning kishilik hoquqini depsende qiliwatidu. Ular yene bu xil kishilik hoquq dilolirini xijil bolmastin, " dölet bixeterlikige tehdid yetküzüsh" tek qanun katigoriyisige kirgüziwaldi. Shonga yéqinqi yillardin boyan kishilik hoquq teshkilatlirimu, xitayning az sanliq milletlerni we dinizatlarni basturishigha köngül böliwatidu.

Shyang shawjé, xitaydiki teptish xizmitide ötken yilidin bashlap, xizmet ünümini östürüp, dilolarni bir terep qilish waqtini qisqartishtek ilgirileshler bolghan bolsimu, emma mahiyet jehette zor ilgirilesh bolmighanliqini, bolupmu kishilik hoquq dilolirini yenilajinayi ishlar katigoriyiside bir terep qiliwatqanliqini bildürdi. (Arzu)