Хитайниң үрүмчи шәһирини кеңәйтип, аһалисини 5 милйонға йәткүзүш пилани уйғур тәшкилатлирида әндишә қозғиди

Үрүмчиниң көрүнүши. 2009-Йили 25-январ.

Уйғур аптоном райониниң мәркизи үрүмчиниң нөвәттики нопуси 2 йерим милйон әтрапида болуп, хитай һөкүмитиниң рәсмий статистикисида ейтилишичә, уйғур қатарлиқ йәрлик милләтләрниң нопуси мәзкур шәһәрдики омуми нопусниң тәхминән 27% ни игиләйду.

Хитай һөкүмити зор миқдарда мәбләғ аҗритип, уйғур аптоном райониниң мәркизи үрүмчи шәһирини кеңәйтишни, 2020-йилға барғанда үрүмчи шәһириниң һазирқи нопусини бир һәссә көпәйтип, 5 милйонға йәткүзүшни қарар қилған.

Үрүмчи шәһәр башлиқи җарулла һесамидинниң сәйшәнбә күни хитай ахбарат васитилиригә ашкарилишичә, мәзкур пилан үрүмчи шәһиридә хәлқара өлчәмгә тошидиған икки йеңи район тәсис қилиш, үрүмчи пойиз вогзалини кеңәйтиш, дивопо айродромиға йеңи һава йоли терминали қуруш, шуниң билән биргә йәнә бир йеңи айродром селиш, үрүмчиниң-ләнҗу арисиға йәнә бир төмүрйол линийиси ятқузуп, үрүмчи билән хитайниң оттура түзләңлик арисидики шундақла үрүмчи билән ғәрбий вә оттура асия арисидики қатнаш алақә ториниң сүритини тезлитиш вә қулайлаштурушни өз ичигә алидикән.

Шинхуа агентлиқи бу һәқтики бир хәвиридә мәзкур пиланниң үрүмчини хитайниң ғәрбидики “мәркизи шәһәр” вә шундақла ғәрбий вә оттура асиядики “хәлқара сода мәркизи” қилип қуруп чиқишни мәқсәт қилидиғанлиқини илгири сүрүлгән.

Даириләр 2020‏-йили үрүмчи шәһириниң нопуси бир һәссә көпәйтилип, 5 милйонға йәткүзүлидиғанлиқини билдүргән болсиму, лекин бу нопусниң қәйәрдин келидиғанлиқи, уйғур елиниң җәнубидики уйғур аһалилирини йөткәмду яки ичкирилик хитай көчмәнлирини орунлаштурамду? дегән мәсилигә җаваб бәрмигән.

Хитай һөкүмитиниң мәзкур пилани наһайити тезла уйғурларниң чәтәлдики әң чоң тәшкилатлиридин бири болған дуня уйғур қурултийиниң инкасини қозғиди. Қурултайниң қазақистандики вәкили, қурултай муавин рәиси қәһриман ғоҗамбәрди, хитай һөкүмитиниң мәзкур пилани кишини “чөчитәрлик” бир пилан, дәйду. Униң илгири сүрүшичә, мәзкур пиланниң ички вә ташқи икки истратегийилик муддиаси бар. Ички истратегийилик муддиаси хитай көчмәнлирини йөткәп, районда уларниң нопус җәһәттики мутләқ үстүнлүкини турғузуштур. Қәһриман ғоҗамбәрди, буниң ақивити уйғурларниң райондики сиясий‏-иҗтимаий тәсир күчини илгириләп аҗизлитип, уларниң мәдәнийәт вә миллий хаслиқини йоқитидиғанлиқини билдүрди.

Лекин шинхуа агентлиқиниң вә яки йәрлик әмәлдарларниң бу һәқтики баянлирида буниңға қанчилик мәбләғ селинидиғанлиқи, мәбләғниң қанчиликини йәрлик, қанчиликини мәркизи һөкүмәт чиқиридиғанлиқи шундақла буниңдин уйғурларниң бәһримән болушиға қандақ капаләтлик қилинидиғанлиқи һәққидә һечқандақ нәрсә тилға елинмиған. Америкидики бәзи хитай анализчилар, үрүмчи “5-июл вәқәси” ни уйғурлар билән хитай арисидики һоқуқ вә байлиқ тәқсиматидики адаләтсизлик кәлтүрүп чиқарғанлиқини әскәртип, әгәр бу адаләтсизлик өзгәртилмисә, бу хил тоқунушларниң йәнә йүз бериш еһтимали барлиқини агаһландурған иди.

Америкидики хитай вәзийәт анализчиси яң лийүй әпәнди, әгәр һөкүмәт уйғурларниң иқтисадини гүлләндүрмәкчи болса, райондики юқириқидәк зор көләмлик қурулушларға селинидиған мәбләғниң башқуруш һоқуқини уйғурларға бериши, хитай карханичилар билән риқабәтлишәләйдиған чоң уйғур карханичилириниң шәкиллинишигә түрткә болуши керәк, дәп көрсәтти.

У мундақ дәйду: “җуңго ислаһат вә ечиветишни йолға қойғандин буян һәр қайси өлкә вә районлар нурғун илгириләшкә еришти. Бу җәрянда аз санлиқ милләтләр районлириниң иқтисади бәзи тәрәққиятларға еришкән болсиму, лекин тәрәққият мевисидин аз санлиқ милләтләр бәһримән болалмиди.

 Шинҗаңда, шизаңда тәрәққият мевисидин бәһримән болғучиларниң мутләқ көп қисми хәнзулар. Мениң аңлишимчә, венҗу гуруһи шинҗаңдики әң чоң сода мәнпәәтдар гуруһи һесаблинидикән. Униңдин қалса ниңбо гуруһи, җяңзе гуруһи дегәнләр. Уйғур вә тибәтләрдин чоң карханилар чиқмиди. Немә үчүн улардин чоң карханичилар чиқмайду? чүнки компартийә һөкүмити уларни тәрбийилимигән.”

Яң лийүйниң әскәртишичә, уйғурларниң иқтисади риқабәт күчи аҗиз бундақ әһвалда бу хил зор көләмлик мәбләғ вә қурулуш түри йәнила хитайларни мәнпәәтдар қилиду халас.

Уйғур аптоном райони мол нефит записи вә тәбиий газ байлиқиға игә муһим истратегийилик район болупла қалмай, җуғрапийилик орни нуқтисидинму 10 дөләт билән чегрилинидиған муһим истратегийилик җайдур. Дуня уйғур қурултийидики қәһриман ғоҗамбәрди әпәнди, хитайниң үрүмчини “хәлқара сода мәркизи” қилип қуруп чиқиш пилани униң әмәлийәттики оттура вә ғәрбий асияға кеңийиш истратегийилик пиланиниң бир қисми икәнликини билдүрди.

Хитай мәтбуатлириниң вә һөкүмәт әмәлдарлириниң үрүмчини кеңәйтип қуруп, үрүмчи нопусини 5 милйонға йәткүзүп пиланиға даир хәвәр вә баянлирида үрүмчи шәһири һазирқи көлими билән дуч келиватқан нөвәттики әң җиддий мәсилиләрниң, шу қатарда муһит вә һава булғиниши, қатнаш, су мәсилисиниң қандақ һәл қилинидиғанлиқи тилға елинмиған. юқириқи мәсилиләр хитай һөкүмити узун йиллардин бери һәл қилалмайватқан мәсилиләр һесаблиниду.

Мутәхәссисләрниң илгири сүрүшичә, юқириқи мәсилиләр ичидә су йетишмәслик вә үрүмчиниң көмүрлүк йәр асти қатлими җиддий ойлишишқа тегишлик мәсилиләр. Үрүмчини су билән тәминләйдиған нөвәттики асаслиқ су мәнбәси тәңритеғи 1‏-номурлуқ муз қатлимидур. Лекин йеқинқи йиллардин бери мутәхәссисләр мәзкур муз қатлиминиң җиддий ерип кетиватқанлиқини агаһландурған иди. Йәнә бәзи мутәхәссисләр үрүмчидә аһалә көпәйсә, қатнаш мәсилиси еғирлишидиғанлиқини агаһландуруп, үрүмчиниң көмүрлүк йәр қатлими йәр асти пойиз йоли вә асман пәләк биналарни көтүрүшлүк әмәсликини илгири сүргән.

Даириләрниң үрүмчини кеңәйтишни қарар қилишта юқириқи амилларни қанчилик һесабқа алғанлиқи мәлум әмәс. Даириләр мәзкур пиланниң 3 йил тәтқиқат елип берилип, қарарлаштурулғанлиқини билдүргән. Әгәр мәзкур пилан 3 йилда һазирланған болса бу “5-июл вәқәси” ниң алдида башланған болиду. Лекин буниңға гуман билән қарайдиғанлиқини әскәртип, хитайниң “5-июл вәқәси” дин кейин уйғур илиға кәң көләмлик йүрүш қилишқа башлиғанлиқи вә мәзкур пилан “5-июл вәқәси” ниң мәһсули, дәп қарайдиғанлар бар. Бу қараштики затларниң бири қәһриман ғоҗамбәрдидур.

Лекин, хитай һөкүмити үрүмчи шәһирини кеңәйтиш пилани районниң иқтисади тәрәққиятиға түрткә болидиғанлиқини илгири сүргән. Үрүмчи шәһәр башлиқи җарулла һесамидин сәйшәнбә күнки ахбарат елан қилиш йиғинида әскәртип, бу йил үрүмчи шәһириниң омуми ишләпчириш дарамити 131 милярд 100 милйон йүәнгә йетип, өткән йилқидин 2.12 Пирсәнт көпийиши көзлүнүватқанлиқини, буниң 2020-йили 420 милярд йүәнгә йәткүзүлидиғанлиқини билдүргән.